వైశంపాయనుడు పలికాడు - హనుమంతుడు పలికిన మాటలకు భీమునికి చాలా ఆనందం కలిగింది. నమస్కరించి ఆనంద పరవశత్వంతో హనుమంతుని గూర్చి మధురంగా మాట్లాడుతూ "నాకంటె ధన్యుడు వేరొకడు లేడు. కపిశ్రేష్ఠుడవు, పూజ్యుడవు అయిన నీ దర్శనం నాకు దక్కింది. (1,2)

నీవు నాపై ఎంతో దయచూపావు. నీ దర్శనంతో నాకు చాలా తృప్తి కలిగింది. నేను నీ ద్వారా నాకిష్టమైన పనిని పూర్తి చేసుకోవాలి అనుకుంటున్నాను. (3)

సముద్రం దాటినప్పటి సాటిలేని నీ రూపాన్ని చూడాలని భావిస్తున్నాను. (4)

నాకు సంతృప్తి కలుగుతుంది. నీ మాటలపై నాకు నమ్మకం ఏర్పడుతుంది." ఇలా పలికిన వెంటనే నవ్వి తేజోవంతుడైన హనుమంతుడు భీమునితో అన్నాడు. (5)

నీవు నా పూర్వరూపాన్ని చూడలేవు. ఇతరులు ఎవరూ కూడ చూడలేరు. ఇప్పటి సమయానికి అప్పటి సమయానికి చాలా తేడా ఉంది. (6)

కృతయుగ సమయం వేరు, త్రేతాయుగ, ద్వాపరాల్లో వేరు, ఇది అన్ని వస్తువుల్ని నాశనం చేసే సమయం. అలాంటి రూపం నాకు కూడా ఇప్పుడు లేదు.

భూమి, నదులు, పర్వతాలు, సిద్ధులు, దేవతలు, మహర్షులు ఆనాడు కాలాన్ని అనుసరించారు. యుగాన్ని, కాలాన్ని అనుసరించి శరీరం, బలం, ప్రభావాల్లో తేడా గోచరిస్తుంది. పెరుగుతూ, తరుగుతూ ఉంటాయి. నీవు ఆరూపం చూడాలని పట్టుపట్టవద్దు. నేను కూడ యుగ ధర్మాన్ని అనుసరిస్తాను. కాలాన్ని అతిక్రమించటం ఎట్టి వానికైనా అసాధ్యం. (7-9)

భీముడు అన్నాడు - యుగాలు ఎన్ని? వాటి ఆచారాలు ఏవి? ధర్మ, అర్థ, కామ తత్త్వములు, శుభాశుభ కర్మములు, వాని ప్రభావాలు, ఉత్పత్తి వినాశాల గురించి తెలియజెయ్యి. (10)

హనుమంతుడు పలికాడు - అన్నింటికంటె మొదటిది కృతయుగం. అప్పుడు ధర్మం పరిపూర్ణంగా ఉంది. ఆ ఉత్తమయుగంలోని ప్రజలు వారి కర్తవ్యాల్ని చక్కగా ఆచరించారు. వారు చెయ్యాల్సిన పనులు మిగలలేదు. కావున కృతయుగం అను పేరు వచ్చింది. (11)

ఆ యుగంలో ధర్మాలు క్షీణించలేదు. పిల్లలు తల్లిదండ్రులుండగా చనిపోలేదు. కొంత కాలానికి ఆ యుగంలో ప్రాధాన్యత తగ్గసాగింది. (12)

దేవతలు, దానవులు, గంధర్వులు, యక్షులు, రాక్షసులు నాగులు వీరికి పరస్పరం భేదభావం లేదు. 'అమ్ముట - కొనుట' అనే వ్యవహారమే లేదు. (13)

ఋగ్వేద, యజుర్వేద, సామవేదాల, మంత్ర, అక్షరాలలో విభాగం లేదు. వ్యవసాయాదులు లేవు. చింతనధ్యానం చేతనే అందరికీ ఆ ఫలం వచ్చేది. సత్యయుగంలో ఒకే ధర్మం ప్రధానం. అది త్యాగం. సన్న్యాసం. (14)

ఆ యుగంలో జ్వరాదులు, ఇంద్రియనాశం, అసూయ, దుఃఖాల వల్ల వచ్చే రోదనలు, గర్వం, వికారం కూడా లేవు. (15)

యుద్ధాలు, సోమరితనం, ద్వేషం, చాడీలు చెప్పటం, భయం, దుఃఖం, ఈర్ష్య, పరోత్కర్ష చూడలేకపోవటం లేవు. (16)

యోగులకు ఆశ్రయం, శ్రేష్ఠమైన బ్రహ్మ స్వరూపుడు, సర్వప్రాణుల అంతరాత్మ అయిన నారాయణుడు శుక్ల వర్ణంతో ఆ యుగంలో ప్రకాశించాడు. (17)

బ్రాహ్మణులు, క్షత్రియులు, వైశ్యులు, శూద్రులు స్వభావసిద్ధం అయిన శుభ లక్షణాలు కలిగి ఉన్నారు. ఈ యుగంలో ప్రతివారు తమతమ కర్తవ్యాలు నిర్వహించటంలో తత్పరులై ఉన్నారు. (18)

పరమాత్మయే అందరికీ ఆశ్రయింపతగినవాడు అయ్యాడు. అతనిని పొందటానికి సదాచారాలు పాటించాలి. అందరూ పరమాత్మ జ్ఞానాన్ని పొంది తీరాలి. పరబ్రహ్మను ఉద్దేశించే వారు సత్కర్మల్ని ఆచరించాలి. ఇలా ఉత్తమ ధర్మాలఫలం లభించింది. (19)

ఆ యుగంలోని ప్రజలు పరమాత్మయందే మనస్సులు లగ్నం చేశారు. ఒకే నామమంత్రాన్ని, విధుల్ని ఆచరించేవారు. వర్ణాశ్రమాల్ని బట్టి వేరువేరుగా ధర్మాలు ఉన్నా ఒకేవేదాన్ని ఒకే మంత్రాన్ని ఆచరిస్తూ ధర్మబద్ధులై ఉండేవారు. (20)

సత్యయుగంలో ప్రజలు సకాలంలో చేసే నాలుగు ఆశ్రమాలకూ సంబంధించిన అనుష్ఠానం ఆచరించి కర్మఫలాల పట్ల ఆసక్తి కోరిక లేకపోవడం వల్ల ఉత్తమగతుల్ని పొందారు. (21)

చిత్తవృత్తుల్ని పరమాత్మపై నిలిపి అతనితో ఆత్మను అనుసంధానం చేసే ధర్మం కృతయుగంలో ఉంది. చాతుర్వర్ణ్యానికి ధర్మం నాలుగు పాదాలతో సంపూర్ణంగా ఉంది. (22)

ఇది సత్త్వరజస్తమోగుణ ప్రాబల్యం లేని కృతయుగం. త్రేతాయుగాన్ని గురించి విను. ఈ యుగంలోనే యజ్ఞాలు ప్రారంభం అయ్యాయి. (23)

ఈ యుగంలో ధర్మం యొక్క ఒక పాదం నశించింది. అచ్యుతుడు ఎఱ్ఱటిరంగులో ఉంటాడు. ప్రజలు సత్యతత్పరులు, యధావిధిగా యాగాలు, ధర్మం ఆచరించేవారు అవుతారు. (24)

త్రేతాయుగంలో యజ్ఞధర్మాలు, సత్కర్మలు ప్రారంభం అయ్యాయి. ప్రజలకు తమ సంకల్పానుసారం వేదోక్త కర్మలు, దానం ద్వారా అభీష్టాల్ని పొందేవారు. (25)

త్రేతాయుగంలో మనుష్యులు ధర్మ, తపో, దానాదుల నుంచి చలించకుండా ఆచరించారు. స్వధర్మ పరాయణులై క్రియాపరులై ప్రవర్తించారు. (26)

ద్వాపరయుగంలో ధర్మం రెండు పాదాలతో నడిచింది. విష్ణువు పచ్చటి రంగు కలిగి ఉన్నాడు. వేదం నాలుగు రకాలుగా ఋగ్యజుస్సామాధర్వలుగా ఏర్పడింది. (27)

కొన్ని రోజులు నాలుగు వేదాలు తెలిసినవారు, కొంతమంది మూడువేదాలు తెలిసినవారు, రెండువేదాలు తెలిసినవారు ఒక వేదమే తెలిసినవారు, కొంతమంది కొన్ని ఋక్కులు కూడ తెలియనివారై ఉన్నారు. (28)

శాస్త్రాలు భిన్నభిన్నాలు కాగా క్రియలు కూడ అనేకరకాలు అయ్యాయి. తపస్సు, దానమందే ప్రజలు ప్రవర్తించటం చేత ప్రవృత్తి ఏర్పడింది. (29)

ద్వాపరంలో ఒక్కవేదజ్ఞానమూ పూర్తిగా లేనందున వేదాలు అనేకంగా విభాగం పొందాయి. ఈ యుగంలో సాత్త్వికబుద్ధి లోపించి నందువల్ల సత్యమందు కొద్దిమందే నిలిచారు. (30)

సత్యం పలకకపోవడం వలన వ్యాధులు అనేకం పుట్టాయి. కోరికలు, ఉపద్రవాలు దైవసంబంధాలై పీడించసాగాయి. (31)

ప్రజలంతా మిక్కిలి పీడితులై తపస్సు ఆచరించారు. కోరికలు తీర్చుకోవడానికి స్వర్గప్రాప్తి కోసం ఇతరులు యజ్ఞాలు చేశారు. (32)

ఇలా ద్వాపరయుగం వచ్చిన మీదట అధర్మపరులై ప్రజలు క్షీణించసాగారు. కలియుగంలో మాత్రం ధర్మం ఒక్క పాదమే మిగిలి ఉంది. (33)

తామసయుగ ప్రభావం చేత కృష్ణుడు నల్లబడినాడు. వేదాచారాలు, ధర్మయజ్ఞ క్రియలు సన్నగిల్లాయి. (34)

ఈతి బాధలు, వ్యాధులు, సోమరితనం, క్రోధాది ఉపద్రవాలు, మనోవ్యధలు, ఆకలిబాధలు ఒక్కసారిగా విజృంభిస్తాయి. (35)

యుగాలు మళ్ళీ మారుతుండగా ధర్మం పెరుగుతుంది. తరుగుతుంది, ధర్మం క్షీణమైతే లోకం క్షీణిస్తుంది. (36)

లోకం నశిస్తే దానివల్ల కలిగే భావాలు నశిస్తాయి. యుగనాశం వల్ల ఏర్పడిన ధర్మాలు మనుష్యుల అభీష్టాలకు విపరీతఫలాన్ని ఇస్తాయి. (37)

ఇదే కలియుగవర్ణన, అచిరకాలంలో వస్తుంది. చిరంజీవులైనా ఈ విధంగా యుగధర్మాన్ని అనుసరించితీరాలి. (38)

నీవు నా పురాతన రూపాన్ని చూడడానికి కుతూహలం చూపావు. అది సరికాదు. తలివైనవాడికి నిష్ర్పయోజన విషయాలపై ఆసక్తి ఉండదు. (39)

యుగాల సంఖ్య విషయంలో నీవు దేన్ని గురించి అడిగావో దానికి సమాధానంగా ఇదంతా నీకు చెప్పాను. నీకు కళాణమగుగాక, నీవు వెళ్లిరా. (40)

శ్రీమహాభారతమున వనపర్వమున తీర్థయాత్రా పర్వమను ఉపపర్వమున లోమశతీర్థయాత్రలో అరటితోపులో హనుమద్భీమ సంవాదము అను నూట నలువది తొమ్మిదవ అధ్యాయము. (149)