ద్రౌపది ఇలా అంది - కుంతీనందనా! నేను ధర్మాన్ని ఏ విధంగానూ అవమానించటం లేదు, నిందించటం లేదు. ఇక ప్రజలనందరినీ పాలించే ఈశ్వరునిమాత్రం ఎలా నిందించగలను? (1)

భారతా! బాధితురాలనై నేనిలా మాట్లాడుతున్నాను. నన్ను అర్థం చేసుకో. నేనింకనూ మాట్లాడవలసి ఉంది. నీవు ప్రసన్నచిత్తంతో నా మాట విను. (2)

శత్రునాశనా! బుద్ధిమంతుడైన మానవుడు విహితకర్మను ఆచరించవలసిందే కదా! స్థావరాలైన వృక్షాదులకు కర్మలేదు. కాని జనులంతా కర్మహీనులుగా ఉండకూడదు. (3)

ధర్మజా! ఆవుదూడలు తల్లిదగ్గర పాలు త్రాగి, చెట్టు నీడను విశ్రమిస్తాయు. అలాగే జీవులన్నీ కర్మ చేస్తూనే జీవితం కొనసాగిస్తున్నాయి. (4)

భరతశ్రేష్ఠా! చేతనాలలో, అందునా ప్రత్యేకించి మనుష్యులు కర్మ ద్వారా ఇహపరలోకాలలో జీవికను కోరుకొంటారు. (5)

భరతనందనా! అన్నిప్రాణులు తమ ఉన్నతిని కోరుకొంటాయి. తాము చేసిన కర్మల ఫలితాలను ప్రత్యక్షంగా అనుభవిస్తున్నాయి. ఇందుకు ఈ లోకమే సాక్షి. (6)

నీటి దగ్గర కొంగ తన ఆహారం కోసం నిరీక్షిస్తూన్నట్లుగా ప్రాణులన్నీ కూడ తమ తమ ఉన్నతిని, జీవికను ఆశ్రయించికొని జీవిస్తాయి. చివరకు ధాత, విధాత కూడ సృష్టి కార్యంలో నిమగ్నమై ఉంటారు. (7)

కర్మ చేయకపోతే ప్రాణులను మనుగడ లేదు. అందువల్ల ఎప్పుడూ కర్మను ఆశ్రయించుకొనే ఉండాలి. ఎప్పుడూ కర్మను విడువరాదు. (8)

నీకు విహితమైన కర్మను నీవు చెయ్యి. అది చెయ్యడానికి బాధపడకు. కర్మ నిన్నెప్పుడూ అంటిపెట్టుకొని ఉండి రక్షిస్తూంటుంది. వేలకొలదీ మనుష్యులలో కర్మను బాగా చెయ్యడం తెలిసినవాడు ఒక్కడైనా ఉంటాడో లేదో చెప్పడం కష్టం. (9)

ధనవంతుడైనప్పటికీ, ధనాన్ని వృద్ధి పరుచుకోవటానికి, రక్షించుకోవాటానికి కర్మ చేయాలి. సంపాదించకుండా తింటూ ఉంటే హిమత్పర్వతం వంటి సంపద కూడా తరిగిపోతుంది. (10)

ఈ భూలోకంలోని ప్రజలందరూ కర్మ చేయకుండా ఉంటే నశించిపోతారు. కర్మ నిష్ఫలమైనదే అయితే ప్రజలు అభివృద్ధి చెందరు. (11)

కొంతమంది నిష్ఫలకర్మలను చేస్తూండటం మనం చూస్తున్నాం. కర్మ చేయకపోతే ప్రజలకు ఏ విధంగాను బ్రతుకు తెరువు లభించదు. (12)

ఉన్న భాగ్యం మీది నమ్మకంతో కర్మ చేయనివాడు, మూర్ఖంగా మనకు ప్రాప్తం ఉన్నది లభిస్తుందిలే అని కర్మ చేయనివాడు ఈ ఇద్దరూ మూర్ఖులే. కర్మపట్ల బుద్ధికలవాడే ప్రశంసింపదగినవాడు. (13)

ప్రారబ్ధ కర్మఫలమైన భాగ్యం మీది నమ్మకంతో, ఏపనీ చెయ్యకుండా సుఖంగా నిద్రపోయే బుద్ధిహీనుడు నీటిలోని (కాల్చని) మట్టికుండవలె నశిస్తాడు. (14)

అదే విధంగా పెంకితనం వల్లనో దుర్బుద్ధి వల్లనో సమర్థుడై కూడా కర్మలనాచరించకుండా ఉంటే అనాథుడైన దుర్బలునివలె అతడు చిరకాలం జీవించలేడు. (15)

లోకంలో అకస్మాత్తుగా, ఏ ప్రయత్నమూ లేకుండా ఎవడైనా ధనాన్ని పొందితే వాడిని హఠాత్తుగా ధనవంతుడయ్యాడని లోకులంటారు. అందుకోసం అతడు చేసిన ప్రయత్నమేదీ కనబడదు. (16)

కుంతీనందనా! ఒకానొక పురుషుడు ప్రారబ్ధవశాన ప్రాప్తమైన సంపదను అనుభవిస్తూంటే, దాన్ని దైవదత్తమైనదిగా భావిస్తారు. (17)

తాను చేసిన కర్మకు తగిన ఫలితంగా సంపదను పొందితే దాన్ని పౌరుషమని అంటారు. ఇది లోకంలో మనకు కనబడుతూనే ఉంటుంది. (18)

సహజసిద్ధంగా కర్మాచరణం వల్ల అతడు సంపదను పొందితే ఆ సంపదను స్వాభావికమైనదిగా భావించాలి. (19)

ఈ విధంగా మానవుడు హఠాత్తుగా, దైవవశాన, స్వభావం వల్ల పొందిన సంపదలను పూర్వకర్మ ఫలంగా భావించాలి. (20)

జగదాధారుడైన పరమేశ్వరుడు కూడా మానవులకు వారి వారి పూర్వకర్మల ననుసరించే సంపదలను ఆయా విధాలుగా విభజించి కర్మఫలంగా అందిస్తాడు. (హఠాత్తుగా, దైవవశాన, స్వభావం వల్ల, అనే విధాలుగా సంపదలనిస్తాడు). (21)

మానవుడు చేసే శుభాశుభ కర్మలను ఈశ్వర విహితమైన పూర్వకర్మ ఫలోదయంగా భావించాలి. (మునుపు చేసిన కర్మఫలం యొక్క ప్రారంభంగా). (22)

మానవుని శరీరము ఈశ్వరప్రేరితమైన కర్మలో ప్రవర్తించే సాధనము. ఈశ్వరుడు ఎలా నిర్దేశిస్తే అలా అవశుడై, ఈశ్వరాధీనుడై మానవుడు కర్మను ఆచరిస్తాడు. (అనగా ప్రారబ్ధకర్మఫలాన్ని ఈ దేహం ద్వారా ఈశ్వరుడు జీవునిచే అనుభవింపజేస్తాడు.) (23)

కుంతీనందనా! ఈశ్వరుడు అన్నిప్రాణులను ఆయాకృత్యములందు నియోగిస్తాడు. పరవశులు/పరాధీనులైన ప్రాణులచే ఆయా పనులను చేయిస్తాడు. (24)

వీరా! ముందుగా మనస్సుతో పొందవలసిన అర్థములను నిర్ణయించుకొని, ఆ తర్వాత పని ద్వారా బుద్ధి పూర్వకంగా వాటిని పొందుతాడు. అందువల్ల పురుషుడు అందుకు కారణమౌతాడు. (25)

పురుషశ్రేష్ఠా! కర్మలను లెక్కించడం సాధ్యం కాదు. గృహాదులు, నగరాదులు పొందడానికి పురుషుడే కారణం. తిలలలో తైలం, గోవులలో పాలు, కర్రలో అగ్ని ఉన్నదని బుద్ధి ద్వారా ముందు నిశ్చయంచుకొని బుద్ధిమంతుడైన వాడు అది పొందడానికి ఉపాయాన్ని తెలుసుకోవాలి. (26,27)

అనంతరం ఆయా కార్యసిద్ధికి తగిన ఉపాయాలతో అతడు ప్రవర్తిస్తాడు. అలా సిద్ధించినదాన్ని కర్మజం, - పురుషప్రయత్నం వల్ల సిద్ధించినదని - అంటారు. లోకంలో అటువంటి దాని సహకారంతో జీవిస్తారు. (28)

"ఇతడు (కర్త) ఈ పనిని నైపుణ్యంతో చేశాడు. పద్ధతి ప్రకారం బాగా చేశాడు. ఇతడు ఈ పనిని నైపుణ్యంతో చేయలేదు" అని ఈ విధంగా ప్రత్యేకంగా చెప్పడం సహజమే. (29)

కర్మసాధ్యమైన ఫలం విషయంలో పురుషుడు కారణం కాదంటే, ఇక ఎవడూ యజ్ఞాదికర్మల ఫలితాన్ని పొందలేడు. అటువంటి పక్షంలో, ఎవరూ ఎవరికీ గురువూ కాదు, శిష్యుడూ కాదు. (30)

కర్మ యందు కర్తృత్వం ఉండడం వల్లనే కర్మ సిధించినపుడు (కర్త) పురుషుడు ప్రశంసింపబడుతున్నాడు. ఇదే విధంగా సిధించకపోతే నిందింపబడుతున్నాడు. కూడ. కర్మ నిష్ఫలమై నశించేదైతే, ఇక ఈ లోకంలో కార్యసిడ్ధి ఎలా జరుగుతుంది? (31)

అన్ని పనులు హఠాత్తుగా (అకస్మాత్తుగా) సిధిస్తాయని కొందరు. దైవవశాన సిధిస్తాయని కొందరు అంటుంటారు. కొందరు పురుషప్రయత్నం వల్లనే కార్యసిద్ధి కలుగుతుందని అంటారు. అందువల్ల ఇది మూడు విధాలుగా నిర్వచింపబడుతోంది. (32)

కొందరు 'కార్యసిద్ధికి మనుష్యప్రయత్నం అవసరం లేదు. అంతా అదృశ్యమైన దైవం వల్లనే జరుగుతుంది లేదా హఠాత్తుగా, అకస్మాత్తుగా జరుగుతుంది' అని అంటారు. (33)

లోకంలో హఠాత్తుగా, దైవాత్తుగా కార్యసిద్ధి, అర్థసంతతి కలగడం కనబడుతూంది. 'కొంతదైవం వల్ల, కొంత హఠాత్తుగాను, కొంత స్వభావం వల్ల మానవుడు ఫలాన్ని పొందుతాడు, ఈ మూడు తప్ప, నాల్గవ కారణమేదీ (ఫలం పొందడానికి) లేదు.' అని తత్త్వజ్ఞులు, నిపుణులు అంటున్నారు. (34,35)

అదేవిధంగా ఈశ్వరుడే ప్రాణులకు ఇష్టానిష్టఫలాలను ఇచ్చేవాడు. అలా కాకపోతే ప్రాణులలో దీనుడనేవాడెవడూ ఉండేవాడు కాదు. (36)

పూర్వజన్మకృతమైన కర్మయొక్క ప్రభావం లేకపోతే, మానవుడు ఏ ఫలాన్ని కోరి కర్మ చేస్తున్నాడో, ఆ ఫలాన్ని తప్పక పొందేవాడు కానీ అలా జరగటం లేదు కదా! (37)

అర్థసిద్ధికి కాని, అనర్థానికి కాని దైవ, హఠాత్ స్వభావాలనే మూడు కారణాలను అంగీకరించని మానవులు అజ్ఞులుగానే ఉండిపోతున్నారు. (38)

'మానవుడు కర్మను చేయవలసిందే. కర్మను విడిచి నిశ్చేష్టునిగా ఉన్నవాడు పరాభవాన్ని పొందుతాడు' ఇది మనువు యొక్క నిశ్చితాభిప్రాయం. (39)

యుధిష్ఠిరా! సాధారణంగా కర్మచేసేవాడే ఫలసిద్ధిని పొందుతాడు. అలసుడై తన కర్తవ్యాన్ని విడిచినవాడు ఫలసిద్ధిని పొందలేడు. (40)

రాజేంద్రా! కర్మకు ఫలం కలగకపోవడానికి కారణమేమీ కనబడటం లేదు. అందలి దోషనివారణకు ప్రాయశ్చిత్తం పై దృష్టిపెట్టాలి. సాంగోపాంగంగా కర్మను చేయడం వల్ల కర్త దోషరహితుడవుతాడు. (41)

అలసుడై, కర్మచేయకుండా పడుకొనే మానవుని దారిద్ర్యం ఆవహిస్తుంది. సమర్థుడైనవాడు కర్మను ఆచరించి నిఃసంశయంగా ఫలాన్ని పొంది ఐశ్వర్యవంతుడౌతాడు. (42)

కర్మఫలం ఉంటుందా? ఉండదా? అని సందేహించేవారు అనర్థాలు పొందుతారు. సంశయం లేకుండా కర్మను ఆచరించేవారు ఫలాన్ని పొందుతారు. కర్మరతులు, ధీరులు అయిన మానవులు సంశయరహితులుగా ఉంటారు. (43)

ఇపుడు మనపై రాజ్యాపహరణరూపమైన అనర్థం వచ్చి పడింది. నీవు కర్మపరుడవై ఉన్నట్లయితే నిఃసంశయంగా ఆ ఆపద తొలగిపోతుంది. (44)

కార్యసిద్ధి జరిగినట్లయితే అది నీకు, నీ సోదరులైన భీమార్జున నకులసహదేవులకు విశేష గౌరవం అవుతుంది. (45)

కర్మ చేసినవాడు చివరకు పొందిన ఫలితాన్ని బట్టి ఇతరుల కర్మ సఫలమైందా, లేక తన కర్మ సఫలమైందా అనే విషయం తెలుస్తుంది. (46)

నాగలితో భూమిని దున్ని, విత్తనం నాటి, కర్షకుడు మిన్నకుంటాడు. వర్షం పడి అది మొలకెత్తుతోంది. అక్కడ వర్షం కారణం. రైతు కాదు. వర్షం అనుగ్రహించకపోతే రైతుది దోషం కాదు, తనలాగే చేసిన వేరొక కర్షకుడు ఫలం పొందితే అతడు 'అతని వలె నేనూ చేశాను. నేను ఫలం పొందలేదు. అతడు ఫలంపొందాడు, ఇందులో నా దోషం ఏమీ లేదు' అని గ్రహించి ధీరుడై ఆత్మనిందను చేసుకోడు. (47-49)

భారతా! పురుషప్రయత్నం చేసినా ఫలసిద్ధి జరగకపోతే నిర్వేదం పొందకూడదు. కర్మసిద్ధి పొందడంలో పురుష ప్రయత్నంతోపాటు ప్రారబ్ధం, ఈశ్వరకృప అనే మరో రెండు కారణాలు కూడా ఉన్నాయి. (50)

మహారాజా! కార్యం సఫలమవుతుందా కాదా అనే సందేహం మనస్సులో ఉంచుకొని, కర్మలో ప్రవర్తించకూడదు. అలా ప్రవర్తించడం ఉచితంకాదు. అనేక కారణాలు ఒక చోట కలిస్తేనే కర్మ సఫలమవుతుంది. (51)

కర్మాచరణంలో నైపుణ్యం లేకపోతే ఫలం తక్కువగా లభిస్తుంది. లేదా ఒక్కొక్కప్పుడు ఫలం లేకపోవచ్చు. అలాగని కర్మ చేయకుండా ఉంటే ఫలితమూ ఉండదు, కర్తయొక్క శౌర్యాదిగుణాలూ బయటపడవు. (52)

ధీరుడైన మనుష్యుడు మంగళమయమగు శుభాల అభివృద్ధి కొరకు తన బుద్ధి ద్వారా తనశక్తిని, బలాన్ని అనుసరించి, దేశకాలాలను అనుసరించి ఉపాయాలను ప్రయోగిస్తాడు. (53)

అప్రమత్తుడై దేశకాలాలకు తగిన కార్యం చేయాలి. ఇందులో పరాక్రమం ప్రధానమైంది. కార్యసాధనకు గల ఉపాయాలన్నింటిలో పరాక్రమమే గొప్పదిగా తెలియబడుతోంది. (54)

బుద్ధిమంతుడైనవాడు సామంచేతనే అనేకగుణాలతో కూడి శ్రేయస్కరమగు అర్థాన్ని (కార్యాన్ని, ప్రయోజనాన్ని) చూసినట్లయితే, అందుకు తగిన పనికి (సంధికి) ప్రేరేపించాలి.

బుద్ధిమంతుడైనవాడు తన శత్రువు అనేకగుణాలచే శ్రేష్ఠుడని తెలిసినట్లయితే, సామోపాయం ద్వారానే కార్యాన్ని సాధించాలి. అందుకు అవసరమైన సంధికి ప్రేరేపించాలి. (55)

యుధిష్ఠిరా! శత్రువుకు పెద్ద కష్టం వచ్చేటట్లు కోరుకోవాలి. లేదా అతడు దేశం విడిచివెళ్ళేలా చూడాలి. శత్రువు సముద్రమైనా, పర్వతమైనా సరే దాని మీద కూడ కష్టాన్ని కోరుకోవాలి. ఇక మరణస్వభావం గల మానవుడైతే వేరే చెప్పాలా! (56)

శత్రువులలోని లోపాన్ని/బలహీనతను వెతకటంలో ఎప్పుడూ ప్రయత్నిస్తూండాలి. అలా చేసినట్లయితే తనదృష్టిలోను, ఇతరుల దృష్టిలోను నిర్దోషి అవుతాడు. (57)

మానవుడు తన్నుతాను ఎపుడూ అవమానిమ్చుకోకూడదు. తన్నుతాను నిందించుకొనేవాడు ఉత్తమమైన ఐశ్వర్యాన్ని ఎన్నటికీ పొందలేడు. (58)

భారతా! లోకంలో కార్యసిద్ధికి ఈ విధమైన వ్యవస్థ ఉంది. కాలం, అవస్థ అనే రెండింటిని అనుసరించి కార్యసిద్ధి ఉంటుంది. (శత్రువు దుర్బలుడుగా ఉన్నప్పుడు, తగిన కాలంలో ప్రయత్నిస్తే కార్యసిద్ధి జరుగుతుంది.) (59)

భరతశ్రేష్ఠా! పూర్వం నా తండ్రి మాగృహంలో ఒక బ్రాహ్మణునకు విడిది నిచ్చారు. అతడు నా తండ్రికి బృహస్పతి చెప్పిన ఈ నీతినంతా చెప్పాడు. నా సోదరులకు కూడా దీన్ని నేర్పాడు. అపుడు ఇంటిలో ఉన్న నేను వారి నుండి దీన్ని విన్నాను. (60,61)

రాజా! అపుడు నేను ఒక పని మీద నాతండ్రి దగ్గరకు వెళ్ళి, వారు చెప్పేది వినాలనే ఆసక్తితో నా తండ్రి ఒడిలో కూర్చున్నాను. అపుడా బ్రాహ్మణుడు సాంత్వనవచనాలతో నాకు దీన్ని ఉపదేశించాడు. (62)

శ్రీమహాభారతమున వనపర్వమున అర్జునాభిగమన పర్వమను ఉపపర్వమున ద్రౌపదీ వాక్యమను ముప్పది రెండవ అధ్యాయము. (32)