వైశంపాయనుడు చెపుతున్నాడు. వెంటనే మంచి తెలివి గల మహాత్ముడు ధృతరాష్ట్ర మహారాజు విదురుని మాటను గౌరవిస్తూ జ్ఞానకాంక్షతో ఏకాంతంగా సనత్సుజాతుని ఇలా అడిగాడు. (1)

ధృతరాష్ట్రుడు అడుగుతున్నాడు. సనత్సుజాతా! మీరు మృత్యువు అనేది లేదని చెపుతూ ఉంటారట. మరి అయితే దేవతలూ, రాక్షసులూ మృత్యువు రాకూడదని బ్రహ్మచర్యవ్రతం ఆచరించారట. ఈ రెండింటిలో ఏది నిజం? (2)

సనత్సుజాతుడు ఇలా చెప్ప నారంభించాడు. రాజా! బ్రహ్మచర్యంతో మృత్యువు లేకుండా పోతుందా? లేక అసలు మృత్యువే లేదా? అని గదా నీ ప్రశ్న. ఇవి రెండూ విరుద్ధంగా ఉన్నాయని అనుకోకు. చెపుతా - విను. (3)

అసురులు ప్రమాదం వల్లనే మృత్యువుకు వశమయ్యారు. అప్రమాదం(జ్ఞానం) వల్ల బ్రహ్మమే అవుతారు. ఈ అజ్ఞానరూపమయిన మృత్యువు పెద్దపులిలాగా జంతువులను మ్రింగదు. ఆ మృత్యువుకు రూపమే లేదు గదా! (5)

కొంతమంది ఆత్మలో కల్పించుకొన్న యముని మృత్యువని అంటారు. బ్రహ్మచర్యమే నిజానికి మోక్షకారణం. యముడు పుణ్యం చేసుకొన్న వారికి శుభమూ, పాపం చేసుకొన్న వారికి అశుభమూ కలిగిస్తాడు. అతడు పితృలోకం పాలించే దేవుడు. (6)

ఈ యముని ఆజ్ఞవల్లనే మానవుల్లో క్రోధమూ, పొరపాటు, లోభమూ అనే వాటితో బయటపడే మృత్యువు కలుగుతోంది. ఆ అహంకారంతో జీవుడు అపమార్గంలో తిరుగుతూ ఆత్మతో కలియటం లేదు. (7)

(ఆత్మతో కలియక పోతే ఏం? అనేదాని సమాధానం) అలా కలియక పోతే మానవులు మోహం పొందుతారు. మోహితులై క్రోధాదిరూమయిన మృత్యువుకు వశమై ఇక్కడ నుండి యమలోకానికి వెళ్లి అక్కడి నుండి ఇక్కడకు పడుతూ ఉంటారు. వాని ననుసరించే ఇంద్రియాలూ(దేవాః) ప్రవర్తిస్తాయి. అందుకే మృత్యువుకు మర్ణమనే పేరు ఏర్పడింది? (8)

జీవికి పుట్టుకతోనే కర్మ పుడుతుంది. ఆ కర్మ ఫలాలు అనుభవించాలను అనురాగం పుడుతుంది. అది భోగవాసన. దానితో స్వర్గాదులకు పోతున్నారు మానవులు. కాని మృత్యువు నుండి తప్పించుకొనడం లేదు. పరబ్రహ్మ స్వరూపం తెలుసుకోవడానికి అవసరమయిన యోగం తెలియక దేహి భోగాసక్తితో అంతటా తిరుగుతున్నాడు. (9)

అసత్య విషయాల మీద ఆసక్తి నిత్యమూ ఉండటం అనేదే. ఇంద్రియాలకు పెద్ద మోహం కలిగిస్తుంది. ఈ ఆసక్తినే మిథ్యాభియోగం అంటారు. దీనితో మానవుని అంతరాత్మ దెబ్బతింటుంది. అపుడు మానవుడు ఆ విషయాలనే స్మరిస్తూ, సేవిస్తూ ఉంటాడు. (10)

విషయస్మరణమంటే అభిధ్య - ఇదే ముందు లోకులను దెబ్బతీస్తుంది. తరువాత కామక్రోధాలు రెండూ పడగొడతాయి. ఇలా విషయస్మరణ, కామ, క్రోధాలూ మూడూ వివేకంలేని వారిని(బాలురను) మృత్యువుకు అప్పగిస్తాయి. ధీరులు(ధైర్యం, వివేకం, కలవారు) ధైర్యంతో మృత్యువును దాటిపోతారు. (11)

మృత్యువును తరించాలనుకొన్నవాడు ఆత్మపదార్థాన్ని ధ్యానిస్తూ ఉప్పొంగే కామాదులను ఆదరింపడు(సేవింపడు). వాటిని గుర్తింపక అనాదరంతో రూపుమాపుతాడు. ఇలా కామాదులను చంపేవానిని మృత్యువు వశం చేసుకోలేదు. ఇతరులను తిన్నట్లు వీనిని తినలేదు. కామం లేని వాడికి మృత్యుభయం లేదన్నమాట. (12)

కామాదుల వెంటపడే పురుషుడు కామాదులతో పాటు తానూ చనిపోతాడు. అలా కాక కామాదులను ముందు గెంటివేస్తే ఏమాత్రం దుఃఖం మిగిలినా దాన్ని కూడా వదిలించుకొంటాడు. (13)

అసలీ కామం కారుచీకటి. ఇందులో ఏమాత్రం వెలుగు లేదు. ప్రాణులకు ఇది నరకంగా కనిపిస్తుంది. కాని త్రాగి మైకంలో ఉన్నవారు గుంటల్లో పడిపోయినట్లు సంసారం సుఖమనుకొని పరుగులు పెడుతున్నారు. (14)

తెలివిగల మానవుడు కాముని ఆయువును చితకగొట్టాలి. సుఖాలనుకొనే వాటిని మనసులోకి రానివ్వ కూడదు. విషయాలను స్మరించరాదు. అలా అజ్ఞానం పోతే మృత్యువు ఇక గడ్డిపులి లాంటిదే. అదేమీ చేయదు గదా! (15)

నీ శరీరంలో మోహవశమై క్రోధలోభరూపంతో ఉన్న అంతరాత్మయే మృత్యువు. ఇలా యముడు మనసులోనే పుడుతున్నాడనే జ్ఞానమెరిగినవాడు యమునికి భయపడడు. ఎలా అంటే లోకంలో మృత్యువుకు వశమయిన శరీరం నశించిపోతోంది. అలాగే జ్ఞానం కలగగానే అజ్ఞానం అనే మృత్యువు కూడా నశించి పోతుంది. (16)

అపుడు - ధృతరాష్ట్రుడు ఇలా అడిగాడు. ద్విజులకు యజ్ఞయాగాది కర్మల ద్వారా శాశ్వత పుణ్య లోకాలు కలుగుతాయంటారు. అవి శ్రేష్ఠమని వేదాలూ చెపుతున్నాయి. ఈ విషయం తెలిసినవాడు కర్మమార్గం ఎందుకు పొందడు. (17)

దానికి సనత్సుజాతుడు ఇలా చెప్పాడు. నీ వన్నట్లు విద్వాంసుడు కానివాడు అక్కడకు చేరుతాడు. భోగమోక్షం అనేదాన్ని వేదాలూ చెపుతున్నాయి. జీవుడు నిష్కాముడై నిర్గుణ పరమాత్మను చేరుతాడు. మిగిలిన మార్గాలను తొలగించుకొని సుషుమ్నా మార్గం ద్వారా (నిర్గుణ) మోక్షాన్ని పొందుతాడు. (18)

అపుడు ధృతరాష్ట్రుడు మళ్లీ ఇలా అడిగాడు మహాత్మా! చావూ పుట్టుకా లేని పురాణపురుషుడయిన పరమాత్మను ఎవరు నడుపుతారు? ఎవరూ లేరు, అతడే అన్నింటినీ ప్రవర్తింపజేస్తూన్నాడంటే అసలు అతనికి ఈ పని ఎందుకు? దీనివల్ల అతనికి కలిగే సుఖం ఏమిటో ఉన్నదున్నట్లు చెప్పండి. (19)

దానికి సనత్సుజాతుడిలా చెప్పాడు. జీవాత్మ పరమాత్మల మధ్య భేదకల్పనం దోషం. అనాది అయిన మాయతో సంబంధం వలన జివునకు కామసుఖాదులతో సంబంధ మేర్పడుతుంది. అంతమాత్రం చేత పరమాత్మ ఆధిక్యానికి నష్టం లేదు. అనాది అయిన మాయ వలన జీవులు మరల ఏర్పడుతున్నాయి. (20)

కనిపించే యీ జగత్తు ఆ పరమాత్మయే. అతడు నిత్యుడు. అతడే మాయతో విశ్వాన్ని చేస్తున్నాడు. ఆ మాయయే పరమాత్మశక్తి అని వేదాలు భావిస్తున్నాయు. అల శక్తికీ, శక్తిమంతునికీ అభేదాన్ని వేదాలే చెపుతున్నాయి. (21)

అపుడు ధృతరాష్ట్రుడు ఇలా ప్రశ్నించాడు. ఈ మోక్షం కోసం కొంతమంది ఇక్కడ ధర్మాలను ఆచరించరు. అలాగే కొందరు ధర్మాలను ఆచరిస్తారు. అటువంటపుడు ధర్మం పాపంచేత నశిస్తుందా? లేక పాపం ధర్మంచేత నశిస్తుందా? (22)

సనత్సుజాతుడు ఇలా చెప్పాడు. మోక్షానికి రెండు మార్గాలూ ఉపకరిస్తాయి. ధర్మానికీ, పాపానికీ ఫలం తప్పకుండా వస్తుంది. (23)

మోక్ష విషయంలో సన్యాసం, కర్మం రెండూ నిత్యాలే. విద్వాంసుడు జ్ఞానంతో సిద్ధమైన మోక్షం పొందుతాడు. కర్మలతో పుణ్యాన్ని పొందవచ్చు. అలాగే పాపాన్ని పొందవచ్చు.

(సన్యాసంచేత మోక్షం తప్పక లభిస్తుంది. కర్మలచేత దేవత్వం, తద్ద్వారా మోక్షం పొందవచ్చు. లేదా భ్రష్టుడు కావచ్చు. అందుచేత జ్ఞానం మంచిది.) (24)

కర్మఫలం అనుభవంతో నశిస్తుంది. అంటే శుభకర్మ ఫలితమూ, దుష్కర్మ ఫలితమూ రెండూ నశిస్తాయి. తరువాత కూడా జీవుడు అలవాటుగా మళ్లీ కర్మలాచరిస్తాడు. కాని విద్వాంసుడయితే ధర్మంతో పాపం పోగొట్టుకుంటాడు. అంటే ధర్మం కర్మ కంటే బలీయమైనది. అందుకే కాలక్రమేణ కర్మయోగికి కూడ సిద్ధి కలుగుతుంది. (25)

ధృతరాష్ట్రుడు మళ్లీ ఇలా ప్రశ్నించాడు.

ధర్మాచరణం చేసేవారికి పుణ్యంవల్ల సనాతనలోకాలు కలుగుతాయని వేదశాస్త్రాలు చెపుతున్నాయి గదా! వాటిక్రమాన్నీ, అవికాకుండా ఇతరమైన మోక్షమార్గాన్ని చెప్పండి. నాకీ కర్మను గురించి తెలుసుకోవాలని లేదు. (26)

సనత్సుజాతుడు ఇలా సమాధానం చెప్పాడు. బలం విషయంలో బలవంతులకు స్పర్ధ ఉంటుంది. అలాగే బ్రహ్మవేత్తలలోకూడ. వారు చనిపోయాక బ్రహ్మలోకం చేరి ప్రకాశిస్తారు. (27)

యజ్ఞాది ధర్మాల్లో దీక్ష కలవారికి ఆదీక్షయే జ్ఞానమిస్తుంది. అట్టి వారు స్వర్గాన్ని చేరుతారు. (28)

కొందరు వేదవేత్తలు ఆ ధర్మాచరణం చక్కగా చేస్తారు. అదే మంచిదని చేస్తారు. అలా బహిర్గతంగా, అంతర్ముఖంగా అనుకొనే వారిని గురించి పెద్దగా పట్టించుకోనవసరం లేదు. (29)

వర్షాకాలంలో ఎక్కువగా గడ్డి మొలుస్తుంది. అలాగే అన్నపానాలు పుష్కలంగా ఉన్నయింటిని ఆశ్రయించి బ్రహ్మజ్ఞాని జీవించాలి. అంతేకాని ఆకలితో ఆత్మను బాధింపరాదు. (30)

బ్రహ్మవేత్త తాను అశుభంకరమయిన దేశంలో ఉన్నా, భయంకర ప్రదేశంలో ఉన్నా దాన్ని గురించి గొప్పగా చెప్పుకోరాదు. తనకు సామర్థ్యం ఉన్నా ఆగొప్పతనం ప్రకటించుకోరాదు. అతడే శ్రేష్ఠుడు. (31)

ఒకవేళ ఎవరయినా అలా చెప్పుకొన్నా గృహస్థుడు పరితాపం చెందకూడదు. అసూయ పడకూడదు. బ్రహ్మస్వాన్ని ఉపయోగించని అటువంటి గృహస్థుని భోజనాన్ని స్వీకరించటమే సన్యాసికి తగినది. (32)

కుక్క తాను కక్కిన కూటినే మళ్లీ తింటుంది. అది దానిని అనర్థమే కలిగిస్తుంది. అలాగే సన్యాసి తన సామర్థ్యాన్ని పాండిత్యాన్ని ప్రదర్శించి బ్రతకకూడదు. అలా ప్రదర్శిస్తే కక్కిన కూడు తిన్నట్లే. పాండిత్యం ప్రదర్శించి భిక్ష స్వీకరించరాదని భావం. (33)

జ్ఞాతుల మధ్య ఉన్నా సన్యాసి తాను అజ్ఞాతంగానే (తనయోగశక్తి చెప్పుకోకుండా) ప్రవర్తించాలి. అపుడే పండితులతనిని బ్రహ్మవేత్త అని అంటారు. (34)

ఈ సత్ప్రవర్తన లేకపోతే ఏ బ్రాహ్మణుడూ పరమాత్మను పొందలేడు. ఆ పామాత్మ అడ్డుగోడలు లేనివాడు. అనుమానాది ప్రమాణాలకు లొంగనివాడు. అంతటా స్థిరంగా ఉన్నవాడు. పరిసుద్ధుడు. ద్వైతభావాలేవీ లేనివాడు. (35)

ఆ సత్ప్రవర్తన లేని బ్రాహ్మణుని కంటె ఉత్తమ క్షత్రియుడు మేలు. అతడిని కూడ పరబ్రహ్మము తన ప్రకాశంతో నింపుతుంది. దర్శిస్తుంది. అనగా అజ్ఞాత చర్యారూపమయిన సత్ప్రవర్తన ముఖ్యమన్నమాట. (36)

దేహాదుల కంటే వేరయిన ఆత్మను దేహాది రూపాలతో భావించేవాడు ఆత్మను అపహరించే దొంగ అవుతాడు. వాడు అన్ని పాపాలూ చేసినట్లే. (37)

బ్రహ్మతత్త్వం తెలుసుకోవాలనుకొన్నవాడు అలసట ఎరుగకుండ ప్రయత్నించాలి. ఎవరి నుండీ ఏమీ స్వీకరింపరాదు. అందరికీ ఇష్టుడై ఉండాలి. ఏ కష్టమూ తాను పడకూడదు. ఇతరులకు కలిగింపకూడదు. సత్ప్రవర్తన కలిగి ఉండాలి. కాని ప్రకటించుకోరాదు. అపుడే క్రాంతదర్శియై బ్రహ్మజ్ఞాని అవుతాడు. (38)

ఆ బ్రహ్మజ్ఞానులు లౌకిక మయిన ధనం లేనివారు. దైవసంబంధమయిన ధనం విషయంలో ఉన్నవారు. అలాగే ఉపాసన విషయంలో కూడా ధనవంతులు. ఎవరూ వారిని వశపరచుకోలేరు. కదపలేరు. వారు బ్రహ్మస్వరూపులని తెలుసుకోవాలి. (39)

స్విష్టకృత్తులయిన దేవతలను తెలిసికొన్నవాడు కూడ బ్రహ్మజ్ఞానితో సమానుడు కాడు. ఎందుచేత నంటే అతడు స్విష్టం కోసం స్వయంగా ప్రయత్నిస్తాడు. కాని జ్ఞానఫలమయిన మోక్షం స్వతఃసిద్ధమయినదీ, నిత్యమూ. (40)

ప్రయత్నం లేకుండానే మన్నన పొందేవాడే మాన్యుడు. అతడు మన్నన పొందినా తన్ను మాన్యుడని భావింపడు. అవమానం పొందినా బాధపడడు. (41)

లోకం మన్నించినపుడు అది విద్వాంసుల స్వభావం అనుకొంటాడు. బ్రహ్మజ్ఞాని. కనులు మూతపడటం, తెరచుకోవడం లాంటి లోకస్వభావం అనుకొంటాడు. అంటే సమ్మానానికి పొంగిపోడు. అవమానానికి కుంగిపోడు. (42)

మూర్ఖులు అధర్మంలోనూ, మోసంలోనూ అరితేరి మాన్యులను కూడా మన్నించరు. సరిగదా అవమానిస్తారు. (43)

మానమూ(అహంకారం), మౌనమూ ఎప్పుడూ కలిసి ఉండవు. ఎందుచేతనంటే.... అహంకారానికీ ఈ లోకం నివాసం. మౌనానికి పరలోకం నివాసం. (44)

రాజా! లోకంలో సంపద సుఖానికి నిలయం. కాని అది పరలోకానికీ, తత్త్వజ్ఞానానికీ శత్రువు. బ్రహ్మజ్ఞాన సంపద ప్రజ్ఞారహితునికి లభించదు. (45)

ఈ బ్రహ్మజ్ఞాన సంపదకు చాలా సాధనాలు ఉన్నాయి. అవి చాలా జాగ్రత్తగా రక్షించుకోవాలి. అవి ఇవి. 1. సత్యం, 2. ఆర్జవం, 3. తప్పుపనులకు సిగ్గుపడటం, 4. దమం 5. శౌచము 6. విద్య. ఇవి మోహం కలిగించవు. అనగా అజ్ఞానం అనే మృత్యువును కలిగించవు. (46)

ఇది శ్రీ మహాభారతమున ఉద్యోగ పర్వమున సనత్సుజాత పర్వమను ఉపపర్వమున నలుబది రెండవ అధ్యాయము. (42)