వైశంపాయనుడు చెప్పాడు. రాజా! శత్రువులను కొట్టడంలో నిపుణులయిన మత్స్యదేశవీరులు నగరం నుండి బయలుదేరి తమ సైన్యాన్ని వ్యూహంగా చేసి ప్రొద్దువాలే సమయానికి త్రిగర్తులను ఢీకొన్నారు. (1)

క్రోధంతో నిండి యుద్ధంకోసం ఉన్మత్తులుగా ఉన్న మహాబలవంతులయిన ఆ త్రిగర్త మత్స్యదేశ వీరులు గోవులను వశం చేసుకోవాలనే కోరికతో ఎదుటి పక్షం లక్ష్యం చేసుకొని గర్జిస్తున్నారు. (2)

ఏనుగులపై ఎక్కిన మావటివారు వాటిని నడపడంలో నిపుణులు. వారు తోమరాలతో, అంకుశాలతో పొడుస్తూ మదించిన ఏనుగులను ముందుకు నడిపారు. అవి రెండువైపులనుండి ఎదుటిపక్షాన్ని డీకొన్నాయి. పరస్పరం ఆయుధాలతో ఆగజవాహనులు చేసేయుద్ధం కోలాహలంగా, భయంకరంగా, సంకులంగా, ఒడలు జల్లుమనే విధంగా మహాసంహారం చేసేదిగా ఉంది. (3,4)

రాజా! సూర్యుడు పశ్చిమం వైపు దిగుతున్నాడు. ఆ సమయంలో పదాహులు, రథికులు, గజవాహనులు, గుఱ్ఱపురౌతులతో నిండిన ఆ సైన్యాలు చేసేయుద్ధం దేవాసురయుద్ధంతో సమానంగా ఉంది. (5)

ఒకరినొకరు ఎదురుకొంటూ, పరస్పరం కొట్టుకొంటూ యుద్ధంచేసే ఆసైనికుల పాదాల త్రొక్కిడిచేత దుమ్ము పైకి లేచి ఏమీ కనబడటం లేదు. (6)

సైన్యం దుమ్ముచే కప్పబడి ఎగిరే పక్షులు నేలపై పడ్డాయి. రెండు వైపులనుండి వచ్చే బాణాలవల్ల ఆకాశం దట్టంగా నిండిపోవడంతో సూర్యుడు కనబడడంలేదు. (7)

బాణాలవల్ల అంతరిక్షం మిణుగురుపురుగులతో నిండినట్లు ప్రకాశించింది. విశ్వవిఖ్యాత ధనుర్ధర వీరులు కుడివైపునుంచి, ఎడమవైపునుంచి బాణాలు వేస్తున్నారు. వారు గాయాలు తగిలి పడిపోతుంటే బంగారు పీఠభాగం కల వారి ధనుస్సులు మరొకరి చేతుల్లోకి వెళ్ళి పోతున్నాయి. రథికులు రథికులతోను, పదాతులు పదాతులతోను డీకొంటున్నారు. (8,9)

గుర్రపురౌతులు గుర్రపురౌతులతోను, మావటి వాండ్రు మావటివారితోను యుద్ధం చేస్తున్నారు. రాజా! వారందరూ పరస్పరం కత్తులు, పట్టిసములు ప్రాసములు, తోమరాలు మొదలయిన ఆయుధాలతో క్రోధంతో కొట్టుకొంటున్నారు. పరిఘవంటి బాహువులు కల ఆ శూరులు పరస్పరం కోపంతో కొట్టుకొంటున్నా, శత్రువీరులను పారద్రోల లేకపోతున్నారు. (10,11)

కుండలాలతో కూడిన శిరస్సులు ఎన్నో దుమ్ములో పడుతున్నాయి. ఒక ముఖానికి ముక్కు చాలా అందంగా ఉంది. కాని పైపెదవి తెగిపోయింది. ఒకడు బాగా అలంకరించుకొన్నాడు. కాని వాడిజుట్టు తెగి ఎగిరిపోయింది. (12 1/2)

ఆ మహాసంగ్రామంలో చాలామంది క్షత్రియ వీరుల శరీరాలు సాలవృక్షాల కొమ్మలవలె విశాలంగా బలిసి ఉన్నాయి. అవి బాణాలచే ముక్కలు ముక్కలయి పడిపోతున్నాయి. (13 1/2)

సర్పాల పడగల వలె శోభిస్తూ చందనంతో అలంకరింపబడిన భుజాలు, కుండలాలు గల శిరస్సులతో నిండిన రణభూమి అపూర్వంగా శోభిస్తోంది. (14 1/2)

అక్కడ రథికులు రథికులతో, గుర్రపురౌతులు గుర్రపురౌతులతోను, పదాతియోధులు పదాతి యోధులతోను యుద్ధం చేస్తున్నారు. అన్ని వైపులా రక్తధారలు ప్రవహిస్తున్నాయి. పైకిలేచిన దుమ్ము రక్త ప్రవాహంతో అణగిపోతోంది. (15,16)

యుద్ధం చేసే వీరులకు మూర్ఛ వస్తోంది. హద్దులు లేని భయంకర యుద్ధం జరిగింది. (16 1/2)

పాండునందనుడు, ధర్మాత్ముడు అయిన యుధిష్ఠిరుడు సోదరులతో కూడా వ్యూహాన్ని రచించి విరాటరాజుకోసం త్రిగర్తులతో యుద్ధం ప్రారంభించాడు. అతడు తమసేనను డేగ ఆకారంలో నిలబెట్టి తాను ముక్కుస్థానంలో ఉన్నాడు.

నకుల సహదేవులు రెక్కల స్థానంలో నిలబడ్డారు. భీమసేనుడు తోక స్థానంలో ఉన్నాడు. కుంతీ పుత్రుడయిన యుధిష్ఠిరుడు వెయ్యిమంది సైనికులను సంహరించాడు. సంపూర్ణ శస్త్రధారులలో శ్రేష్ఠుడయిన భీమసేనుడు మిక్కిలి కోపగించి రెండువేల మంది రథిలకులను పరలోకానికి పంపాడు. నకులుడు మూడు వందల మందిని, సహదేవుడు నాలుగు వందల సైనికులను చంపారు.

ఆకాశంలో సంచరించే పక్షులు కూడా బాణ సమూహాల వల్ల మిక్కిలి ఉద్వేగాన్ని పొంది అటు ఇటూ కూర్చుంటున్నాయి. అవి ఆకాశంలో ఎగరలేక, దూరం దాకా చూడలేకపోతున్నాయి. (17)

పరిఘలవలె దృఢమైన బాహువులు కల ఆ శూరులు కోపంతో పరస్పరం కొట్టుకొంటున్నారు. వారు రణ విముఖులు కాలేకపోతున్నారు. (18)

ఇలా యుద్ధం జరుగుతూ ఉంటే శతానీకుడు వందమందిని, విశాలాక్షుడు(మదిరాక్షుడు) నాలుగు వందలమంది త్రిగర్త సైనిక వీరులను చంపారు. ఆ రథికులిద్దరూ త్రిగర్త సైన్యంలోకి దూసుకు పోయారు. (19)

శారీరకంగా మానసికంగా బలవంతులైన యిరువురూ కోపంతో సేనాప్రవేశంచేసి త్రిగర్తసైన్యాన్ని తికమక పెట్టారు. వారు త్రిగర్తసైనికులతో కేశాకేశి, రథారథి యుద్ధం చేశారు. (20)

సూర్యదత్తుడు ముందు వైపునుండి, మదిరాక్షుడు వెనుకవైపునుండి త్రిగర్తుల రథసైన్యాన్ని లక్ష్యంగా చేసుకొనొ ప్రవేశించారు. (21)

రథికులలో శ్రేష్ఠుడయిన విరాటరాజు రథమెక్కి వివిధవిన్యాసాల్లో వెడుతూ, అనేకవిధాలుగా రణకౌశలం చూపిస్తూ ఆ యుద్ధంలో అయిదు వందలమంది త్రిగర్త రథికులను, ఎనిమిది వందల గుఱ్ఱపు రౌతులను, అయిదువందల మహారథికులను చంపి తరువాత సుశర్మ యొక్క బంగారు రథాన్ని డీకొన్నాడు. (22,23)

మహాత్ములు, బలవంతులు మహామనస్వులు అయిన వారిద్దరు గర్జిస్తూ గోశాలలో ఎద్దులవలె ఒకరు మరొకరితో రణం చేశారు. (24)

అపుడు యుద్ధోన్మాదం కల త్రిగర్తరాజైన సుశర్మ ద్వంద్వయుద్ధంతో విరాటుని సమీపించాడు. (25)

క్రోధంతో నిండిన ఆ రథికులిద్దరూ తమతమ రథాలను ముందుకు పోనిస్తూ దగ్గరకు వచ్చారు. మేఘం వర్షధారలను కురిపించినట్టు ఒకరు మరొకరిపై వేగంగా బాణవర్షం కురిపించారు. (26)

ఒకరిపై మరొకరికి కోపం, అసహనం పెరిగి పోయాయి. ఇద్దరూ అస్త్రవిద్యలో నిపుణులు, ఇరువురికీ కత్తి, శక్తి, గదలు ఉన్నాయి. అపుడు ఇద్దరూ వాడియైన బాణాలతో పరస్పరం కొట్టుకొంటూ రణరంగంలో సంచరించారు. (27)

ఈ సమయంలో విరాటరాజు సుశర్మను పది బాణాలతో కొట్టాడు. ఐదేసి బాణాలతో నాలుగు గుర్రాలను గాయపరిచాడు. (28)

అలాగే అస్త్రవేత్త అయిన సుశర్మకూడా యుద్ధో న్మత్తుడయి ఏభయి పదునైన బాణాలతో విరాటుని కొట్టాడు. (29)

మహారాజా! తరువాత సైనికుల పాదాల తాకిడిచే దుమ్ము చాలా ఎక్కువగా పైకి రేగింది. ఆ దుమ్ములో ఎవరు ఎక్కడ ఏం చేస్తున్నారనే విషయం ఎవరికీ తెలియడంలేదు. (30)

ఇది శ్రీమహాభారతమున విరాటపర్వమున గోగ్రహణపర్వమను ఉపపర్వమున

విరాటసుశర్మల యుద్ధము అను ముప్పది రెండవ అధ్యాయము. (32)

(దాక్షిణాత్య అధికపాఠము 4 శ్లోకములు కలిపి మొత్తం 34 శ్లోకాలు.)