వైశంపాయనుడిలా అన్నాడు. మహారాజా! ఆ దినాల్లో మారువేషాల్లో దాగి, ఆ మహానగరంలో విరాట రాజు పనులు చేస్తూ నివసించే తేజస్వులు, మహాత్ములు అయిన పాండవులకు పదమూడవ సంవత్సరం చక్కగా పూర్తి అయింది. (1,2)

కీచకుడు చంపబడిన తరువాత శత్రునాశకుడయిన విరాటుడు కుంతీకుమారుడయిన యుధిష్ఠిరునిపై బాగా ఆదరంతో ఉండి గొప్ప ఆశలు పెట్టుకున్నాడు. (3)

భారతా! తరువాత పదమూడవ సంవత్సరానికి చివర సుశర్మ వేగంతో ఆక్రమించి విరాటుని గోవుల నెన్నింటినో పట్టుకొన్నాడు. (4)

ఆ సమయంలో పెద్ద కోలాహలమయింది. ధూళి ఆకాశాన్ని తాకింది. శంఖాలు, దుందుభులు, భేరులు అధికంగా ధ్వనించాయి. గోవులు, గుర్రాలు, రథాలు, ఏనుగులు, పదాతులయిన సైనికులు బాగా శబ్దాలు చేశారు.

ఈరీతిగా త్రిగర్త దేశీయయోధులు మత్స్యరాజు గోధనాన్ని తీసుకొని వెళ్ళే సమయంలో ఆ గోరక్షకులు సైనికులను అడ్డగించారు.

భారతా! అపుడు త్రిగర్తులు చాలా ధనం తీసుకుని తమ వశం చేసుకోవడం కోసం వేగంగా వెళ్ళే గుర్రాలు, రథాలద్వారా యుద్ధంలో విజయం సాధించాలని దృఢసంకల్పం చేసుకుని గోపాలురతో యుద్ధం ప్రారంభించారు. త్రిగర్తుల సంఖ్య చాలా ఉంది. వారు ప్రాసములు, తోమరాలు పట్టుకుని విరాటుని గోపాలకులను చంపుతున్నారు. గోవులను పాలించే గోపాలురు బలంతో ఆ సైన్యాన్ని నిరోధించారు. ఆ గోపాలకులు పరశ్వథాలు, రోకళ్ళు, భిందిపాలాలు, ముద్గ్రాలు, కర్షణాలనే ఆయుధాలతో అంతటా గుర్రాలను కొట్టారు.

గోపాలకుల దెబ్బలచే మిక్కిలి కోపగించిన త్రిగర్తులు రథాలపై యుద్ధం చేస్తూ బాణవర్షంతో గోపాలురను రణభూమినుండి తరిమివేశారు.

కుండలాలు ధరించిన గోపకుడు రథం ఎక్కి వేగంగా వెళ్ళి నగరాన్ని చేరాడు. మత్స్యరాజును చూసి దూరంనుండి రథం దిగాడు. (5)

తమ దేశానికి ఔన్నత్యం కలిగించే విరాటుడు కుండలాలు, భుజకీర్తులు ధరించి వీరయోధులతో, మంత్రులతో, మహాత్ములయిన పాండవులతో కూడిన రాజసభలో కూర్చుని ఉన్నాడు. (6 1/2)

విరాటుని చెంతకు వెళ్ళి గోపాలకుడు ప్రణామం చేసి చెప్పాడు. "త్రిగర్త సైనికులు మమ్ము రణరంగంలో ఓడించి సోదరబంధువులతో కూడ మనల్ని తిరస్కరించి లక్షలకొలదీ ఉన్న మన ఆవులను తీసుకొని పోతున్నారు. (7,8)

రాజేంద్రా! వాటిని విడిపించుకొని తీసుకొని రావడానికి ప్రయత్నం చేయండి. ఇలా చేస్తే మీ పశువులు నశించవు. మీచేతులలో నుండి బయటికి పోవు." అని గోపాలకుడు చెప్పిన మాట విని మత్స్యదేశ రాజు సేనను సిద్ధం చేశాడు. (9)

దానిలో రథాలు, ఏనుగులు, గుఱ్ఱాలు, పదాతులు అనే చతురంగ సైన్యం ఉంది. ఆసైన్యం ధ్వజ పతాకాలతో నిండి ఉంది. రాజులు, రాజకుమారులు కవచాలను ధరించారు. (10)

ఆ కవచాలు బాగా కాంతికలవీ, విచిత్రమైనవీ, శూరులు ధరించడానికి యోగ్యమైనవి. విరాటరాజు ప్రియసోదరుడు శతానీకుడు బంగారుకవచం ధరించాడు. దానిలో మేలైన వజ్రాలు పొదగబడి ఉన్నాయి. (11 1/2)

శతానీకుని తమ్ముని పేరు మదిరాక్షుడు అతడు బంగారు రేకులతో కప్పబడిన సుదృఢకవచాన్ని ధరించాడు. అన్ని అస్త్రశస్త్రాలను సహించగలిగిన ఆ కవచాన్ని ఉక్కుతో నిర్మించారు. (12)

మత్స్యదేశరాజు విరాటుడు అభేద్యకల్పమనే కవచం ధరించాడు. ఇది ఏ అస్త్రశస్త్రాలతోనూ విరగదు. దాని యందు సూర్యునితో సమానంగా ప్రకాశించే నూరుపూవులు చెక్కినారు. నూరు సుడులు, నూరుచిన్న చక్రాలు, నూరు కన్నుల బొమ్మలు చెక్కారు. ఇవికాక దానిపై క్రింద నుండి పైకి సౌగంధిక కమలాల పంక్తిని చెక్కారు. (13,14)

సేనాపతి సూర్యదత్తుడు బంగారపు వెన్నుకలిగి సూర్యునితో సమానంగా ప్రకాశించే కవచం ధరించాడు. విరాటుని పెద్దకుమారుడు, వీరవరుడు ఐన శంఖుడు తెల్లని రంగుకల సుదృఢకవచాన్ని ధరించాడు. దానికి లోపల ఇనుముంది. బయట కంటి బొమ్మలు నూరు చిత్రించారు. (15 1/2)

ఈ రీతిగా దేవతలతో సమానమైన రూపం కలిగిన వేలకొలది మహారథులు యుద్ధంకోసం సిద్ధమయి తమ తమ వైభవాన్ని అనుసరించి కవచాల్ని ధరించారు. వారందరు అన్నిరకాల యుద్ధాలలో నిపుణులు. (16 1/2)

అందమయిన చక్రాలు కలిగి, విశాలమయి ప్రకాశించే రథాలకు మహారథికులు బంగారు అలంకారాలు గల గుర్రాలను పూన్చారు. (17 1/2)

మత్స్యరాజు సువర్ణ దివ్య రథమందు బాగా ఎత్తయిన జెండా నిలుపబడింది. ఆ రథం సూర్యచంద్రులతో సమానంగా ప్రకాశిస్తోంది. (18 1/2)

ఇలాగే ఇతరవీక్షత్రియులు కూడా తమ రథాలకు యథాశక్తిగా బంగారు అలంకారాలు కలిగిన వివిధ రూపాలయిన జెండాలను నిలిపారు. (19 1/2)

రథాలు సిద్ధమయి వెళ్ళే సమయంలో కంకుభట్టు విరాటునితో అన్నాడు. "నేనుకూడా ఒక మహర్షివల్ల నాలుగు విధాల ధనుర్వేద శిక్షణను పొందాను. కాబట్టి నేను కవచాన్ని ధరించి రథంపై కూర్చుని గోవుల పాదచిహ్నాలను అనుసరిమ్చి వెడతాను. రాజా! ఇక్కడ వల్లవుడనే వంటవాడు బలవంతుడుగా, శూరుడుగా కనబడుతున్నాడు. గోవులను లెక్కించే గోశాలాధ్యక్షుడు తంతిపాలుని, గుఱ్ఱాలకు శిక్షణ వ్యవస్థను నిర్వహించే గ్రంథికుని కూడా రథంపై కూర్చోబెట్టండి. వీరు గోవులకోసం యుద్ధం చేయడంలో వెనుకంజ వేయరని నానమ్మకం").

తరువాత మత్స్యరాజు తన తమ్ముడు శతానీకునితో ఇలా అన్నాడు. (20)

సోదరా! కంకుడు, వల్లవుడు, తంతిపాలుడు, గ్రంథికుడు గూడా యుద్ధం చేయగలరు. ఇందులో సందేహం లేదు అని నాకు తోస్తోంది. (21)

కాబట్టి వీరికి కూడా ధ్వజాలు, పతాకాలతో శోభించే రథాలు ఇయ్యి. వారు కూడా పైన దృఢంగా లోపల మృదువుగా ఉండే కవచాలను తమ శరీరాలకు ధరించాలి. వీరికి కూడా అన్నిరకాలయిన అస్త్రశస్త్రాలు ఇవ్వండి. వీరి శరీరమూ, స్వరూపమూ వీరోచితంగా ఉన్నాయి. ఈ వీరపురుషుల భుజాలు గజరాజు తొండంలా శోభిస్తున్నాయి. (22,23)

వీరు యుద్ధం చేయకుండా ఉండలేరు. వీరు నిశ్చయంగా యుద్ధ నిపుణులు. జనమేజయా! రాజు పలికిన యీ వాక్యం విని శతానీకుడు మనసు తొందరపడగా కుంతీపుత్రులకై శీఘ్రంగా రథాలు తీసుకిరావడానికి ఆదేశం ఇచ్చాడు. (24)

సహదేవునికి, ధర్మజునకు, భీమసేనునికి, నకులునకు, రథాలను తీసుకిరావడానికి ఆజ్ఞ ఇచ్చాడు. ఈ మాటతో పాండవులు బాగా ప్రసన్నులయ్యారు. అపుడు రాజభక్తులైన సారథులు విరాటుడు చెప్పిన ప్రకారం రథాలను తొందరగా పూన్చి తీసుకు వచ్చారు. (25 1/2)

తరువాత అనాయాసంగా పరాక్రమించే పాండవులకు విరాటరాజు తన చేతులతో విచిత్ర కవచాల నిచ్చాడు. అవి పైభాగంలో సుదృఢంగా, లోపల కోమలంగా ఉన్నాయి.

అవి తీసుకుని ఆ వీరులు తమ శరీరాలకు వాటివాటి స్థానాల్లో కట్టుకున్నారు. (26,27)

శత్రుసమూహాలను మర్దించే నరశ్రేష్ఠులైన కుంతీ పుత్రులు గుర్రాలను పూన్చిన రథాలెక్కి ప్రసన్నులై రాజభవనంనుండి బయటకు బయలుదేరారు. (28)

వారు చాలా వేగంగా వెళ్ళారు. వారింతవరకు వారి అసలు స్వరూపాలను దాచి ఉంచారు. వారందరూ అన్ని యుద్ధకళలలోనూ మిక్కిలి నిపుణులు. కురువంశానికి శిరోమణులవంటి మహారథులయిన ఆ నలుగురు కుంతీకుమారులు బంగారంతో అలంకరించిన రథాలపై కూర్చున్నారు. వారు విరాటుని వెనుక వెడుతున్నారు. పాండవులు నలుగురూ శూరులు, సత్యపరాక్రమం కలవారు. (29,30)

ఆ వీరులు పొడవైన దృఢమైన అల్లెత్రాళ్ళను తమబలాన్ననుసరించి పైకిలాగి ధనుస్సు రెండవ కొనకు తగిలించారు. సుందరవస్త్రాలను ధరించి చందనం పూసుకున్న ఆ వీరులు నలుగురూ విరాటరాజు ఆజ్ఞచేత వేగంగా తమ గుర్రాలను నడిపించారు. రథభారాన్ని వహించగలిగి, బంగారంతో అలంకరించిన ఆ గుఱ్ఱాలు పాండవులు నడుపుతుండగా వరుస కట్టి ఎగిరే పక్షుల వలె కనపడ్డాయి.

గండస్థలంనుండి మదజలం స్రవించేవి భయంకర మైనవి, సుందరమైన దంతాలు కలవి, అరవైసంవత్సరాల వయసు కలవి, యుద్ధనిపుణులయిన మావటి వాండ్రచే శిక్షణను పొందినవి, కదిలే పర్వతాలలా ఉండే గజాలు పాండవులు ఎక్కగా విరాటరాజు వెంట వెళ్ళాయి. (31,32)

యుద్ధకళలో నిపుణులు, ప్రసన్నంగా ఉండేవారు, ఉత్తమజీవనం కలవారు, మత్స్యదేశంలో చాలా ప్రధానులు - ఆ సైన్యంలో ఎనిమిదివేల రథికులు, వెయ్యిమంది గజయోధులు, అరవైవేల అశ్వికులు ఉన్నారు. వారు యుద్ధానికి సన్నద్ధులై బయలుదేరారు. భరతర్షభా! విరాటుని ఆ విశాలసైన్యం మిక్కిలి శోభిస్తోంది. (33,34)

రాజా! ఆ సమయంలో గోవుల పదచిహ్నాలను చూస్తూ యుద్ధానికి బయలుదేరిన విరాటుని శ్రేష్ఠమయిన సేన అపూర్వశోభను పొందింది. ఆసైన్యంలోని పదాతి సైనికుల చేతిలో దృఢమయిన కత్తులున్నాయి. ఏనుగులు, గుర్రాలు, రథాలతోనూ కూడిన యోధులతో ఆసైన్యం నిండిఉంది. (35)

ఇది శ్రీమహాభారతమున విరాటపర్వమున గోహరణపర్వమను ఉపపర్వమున దక్షిణగోగ్రహణమున మత్స్యదేశపురజు యుద్ధసన్నాహము అను ముప్పది ఒకటవ అధ్యాయము. (31)

(దాక్షిణాత్యప్రతిలో ఉన్న 13 శ్లోకాలు కలుపుకొని మొత్తం 48 శ్లోకాలు)