ధర్మరాజు ఇలా అన్నాడు. విరాటనగరంలో మీరు చేయదలచిఅ పనులు మీరు చెప్పారు. విధినిశ్చయం వల్ల నాకు తోచినవి నేను చెప్పాను. (1)

"మనపురోహితులయిన ధౌమ్యులవారు సూద పౌరోగవులతో సహా ద్రుపదుని యింట్లో అగ్నిహోత్రాలను రక్షించాలి. ఇంద్రసేనాది సేవకులు కేవలం రథాలతో త్వరగా ద్వారకకు వెళ్లాలి". అని నాకు అనిపిస్తోంది. (2,3)

ఈ ద్రౌపదీ పరిచారికలంతా, మన వంటవారూ అధ్యక్షులతో సహా పాంచాలదేశానికే వెళ్లాలి. (4)

"పాండవు లేమయ్యారో తెలియదు. మమ్మల్ని ద్వైతవనంలో విడిచి వెళ్లి పోయారు" అని వీరంతా చెప్పాలి. (5)

వైశంపాయను డిలా అన్నాడు. జనమేజయా! ఇలా పాండవులు తమ పనులు చెప్పికొని పరస్పరం వీడ్కోలు చెప్పుకొన్నారు. తరువాత పాండవులు ధౌమ్యునికి 'వెళ్లి వస్తా'మని చెప్పారు. అపుడు ధౌమ్యుడు పాండవులతో ఇలా అన్నాడు. (6)

ధౌమ్యుడిలా అన్నాడు. పాంఢవులారా! బ్రాహ్మణులందు, స్నేహితులందు, విజయయాత్రలో, యుద్ధంలో, అగ్నుల విషయంలో శాస్త్రంలో చెప్పబడిన దంతా మీకు తెలుసును. రాజా! నీవూ, అర్జునుడూ కూడా ద్రౌపదికి రక్షణ కలిస్తూ ఉండాలి. ఇది లోకమర్యాద అని మీకూ తెలుసు. (7,8)

మీకు తెలిసినా హితం కోరే స్నేహితులు ప్రేమతో చెప్పాలి. ఇది సనాతన మైన ధర్మము, అర్థము, కామము కూడ. (సనాతన వర్గత్రయం సమకూరుతుంది) (9)

అందుచేత నేను కూడ చెపుతున్నాను. దీనిలోని ఆంతర్యం తెలుసుకోండి. రాజపుత్రులారా! మీరు రాజ మందిరంలో నివసించవలసిన తీరును గురించి చెపుతాను. రాజగృహంలో సంచరించడం కష్టమని ముందుగా తెలిస్తే రాజకులంలో ప్రవేశించాక సర్వదోషాలనూ తరిస్తారు. (10,11)

అగౌరవం జరిగినా, గౌరవం జరిగినా, అజ్ఞాతంగా ఈ సంవత్సరం అంతా గడిపి తరువాత పదునాలుగో సంవత్సరంలో సుఖంగా జీవించండి. (12)

రాజుగారిని చూడటానికి ముందు ద్వారపాలకుని అనుమతి పొందాలి. రాజసంపదలమీద మక్కువ పడ రాదు. ఇతరులు ఆసించని ఆసనాన్నే కోరుకోవాలి. (13)

నేను రాజుకు ఇష్టుడన్ కదా అని రాజుగారి వాహనం కాని, శయ్యగాని, పీఠంగాని, ఏనుగునుకాని, రథాన్నికాని, అధిరోహింపరాదు. అలా ఉన్న నిపుణుడే రాజు దగ్గర నివసింప గలుగుతాడు. (14)

ఎక్కడ కూర్చుంటే దుష్టులు అనుమానిస్తారో అక్కడ నేర్పరి కూర్చుండరాదు. అటువంటి వాడే రాజభవనంలో నివసింపగలడు. (15)

రాజు అడగకుండా ఎప్పుడూ రాజుకు (కర్తవ్యం) బోధించకూడదు. ఊరకే రాజును(మౌనంగా) సేవించాలి. సమయం తెలిసికొని ప్రశంసించాలి. (16)

అసత్యం పలికే వారిని రాజులు దోషులుగా చూస్తారు. వాడు మంత్రి అయినా సరే అవమానిస్తారు. (17)

రాజుగారి భార్యలతో ఎన్నడూ సాంగత్యం చేయరాదు. అలా అంతఃపురంలో తిరిగే వారితోను, రాజుగారు ద్వేషించే వారితోనూ, రాజశత్రువులతోనూ మైత్రి చేయరాదు. (18)

చిన్న పనులయినా రాజుకు చెప్పిన తరువాతనే చెయ్యాలి. ఇలా రాజభవనంలో చరించేవానికి ఎప్పుడూ హాని కలుగదు. (19)

కూర్చోటానికి ఉత్తమాసనం లభించినా రాజు ఆజ్ఞాపించనంతవరకూ రాజమర్యాదను భావిస్తూ పుట్టు గ్రుడ్డివానివలె నిలవాలి. రాజాజ్ఞకై ఎదురు చూడాలి. (20)

మర్యాద మీరి ప్రవర్తించేవారు పుత్రులయినా, మునిమనుమలయినా, సోదరులయినా సరే శత్రుసంహారకు లయిన రాజులు గౌరవించరు. (21)

రాజును అగ్నివలె, దేవుని వలె శ్రద్ధతో సేవించాలి. (అగ్నిని మరీ దగ్గర కాకుండ సేవించాలి. అలాగే రాజునూ) (దేవుడు నిగ్రహానుగ్రహ సమర్థుడు. అందుచేత రాజునూ ఆదృష్టితోనే సేవించాలి) ఈసేవలో ఏమాత్రం కల్మషమూ, కపటమూ ఉన్నా రాజు అతనిని చంపితీరుతాడు. ఇందులో సందేహం లేదు. (22)

రాజు నియోగించిన పనినే సేవకుడు చెయ్యాలి. ఆ సేవలో ఏమరుపాటు, గర్వం, కోపం ఏమాత్రం ఉండరాదు. (23)

'ఇది కార్యం , ఇది అకార్యం.' అని నిశ్చయింప వలసి వచ్చినపుడు సేవకుడు రాజుకు హితం, ప్రియం అయినదే చెప్పాలి. రెండూ కలిపి(హితం, ప్రియం) కుదరక పోతే ప్రియాన్ని విడిచి హితమే చెప్పాలి. (24)

రాజుకు సేవకుడు అన్ని విషయాల్లోనూ సామాన్య సంభాషణలో కూడా అనుకూలంగానే చెప్పాలి. అప్రియమైనా, అహితమైనా రాజుకు చెప్పరాదు. (25)

"నేను రాజుకు హితుడనే" అనుకొని పండితుడు స్వేచ్ఛగా ప్రవర్తింపరాదు. ఎల్లపుడూ యత్నపరుడై రాజుకు హితమూ, ప్రియమూ అయిన కార్యాలనే చేయాలి. (26)

రాజుకు ఇష్టం కాని పనులు చేయరాదు. రాజశత్రువులతో మాట్లాడరాదు. రాజు నిర్దేశించిన కార్యం నుండి చలింపరాదు. అట్టి నేర్పరి రాజసభలో రాణిస్తాడు. (27)

తెలివిగల పండితుడు రాజుకు కుడిప్రక్కనుగాని, ఎడమప్రక్కనుగాని కూర్చోవాలి. వెనుకభాగంలో ఆయుధాలు ధరించిన రక్షకులుంటారు. (అందుచేత వెనుక భాగం పనికిరాదు) (28)

రాజు ఎదుట పెద్ద ఆసనం మీద సేవకుడు ఎప్పుడూ కూర్చుండరాదు. రాజు చూస్తూ ఉండగా సేవకుడు ఏ చిన్న పురస్కారమూ స్వీకరింపరాదు. (29)

రాజుయొక్క అసత్యభాషణాన్ని ఎక్కడా బయట పెట్టరాదు. ఈ తీరు దరిద్రులకు కూడా అప్రియం కలిగిస్తుంది. రాజు విషయంలో ఇంక వేరుగా చెప్పాలా? (30)

తమ అబద్ధాలు బయటపెట్టేవారిని రాజులు దూషిస్తారు. పండితుల మనుకొనే వారిని కూడా అలాగే అవమానిస్తారు. (31)

నేను శూరుడను అని గర్వపడరాదు. బుద్ధి మంతుడననీ (తెలివిగలవాడననీ) విఱ్ఱవీగరాదు. రాజుకు ప్రియమాచరించి అతనికి ఇష్టుడు కావాలి. అపుడే భోగశాలి అవుతాడు. (32)

ఒకసారి రాజుగారి అనుగ్రహంవల్ల పొందలేని(అంతులేని) ఐశ్వర్యం పొందితే ఆ తరువాత రాజుగారి ప్రియ హితాల పట్ల అప్రమత్తుడై ఉండాలి. (33)

ఎవని కోపం చాలా కష్టం కలిగిస్తుందో, ఎవని అనుగ్రహం మహాఫలితాన్నిస్తుందో వానికి ఎంత తెలివిగలవాడైనా మనసులో కూడా కీడు తలవకూడదు. (34)

రాజు దగ్గర పెదవులు కొరకరాదు. చేతులు చాచరాదు. మోకాళ్లు చాచుకొని కూర్చోరాదు. సాగదీసి మాట్లాడరాదు. ఆవులింత/అపానవాయు విసర్జనంగాని, మాటలుగాని, నిష్ఠీవనంగాని (ఉమ్మివేయడం) ఇతరులకు తెలియకుండా మెల్లగా చెయ్యాలి. (35)

ఇతరసేవకు లెవరయినా నవ్వులపాలవు తున్నపుడు ఎక్కువ సంతోష పడరాదు. పిచ్చి వానివలె నవ్వరాదు. అతిధైర్యంతో ప్రవర్తింపరాదు. అలా ఉంటేనే గౌరవం పొందుతాడు. సంతోషాన్నికూడ మృదువైన చిరునవ్వుతో ప్రదర్శించాలి. (36,37)

లాభం కలిగితే పొంగిపోకుండా, అవమానం కలిగితే కుంగిపోకుండా నిత్యమూ ఏకాగ్రతతో(రాజసేవలో) ఉండేవాడు రాజసభలో చిరకాలం ఉంటాడు. (38)

రాజును కాని, రాజకుమారుని కాని సదా ప్రశంసించే వాడు మంత్రియో, ఆస్థానపండితుడో అయి రాజుకు ప్రియుడై చిరకాలం రాజసభలో మనగలుగుతాడు. (39)

మొదట రాజుచే స్వీకరింపబడిన మంత్రి అకారణం గానే బహిష్కరింపబడినా, కారాగారమం దుంచబడినా ఆ మంత్రి రాజును ద్వేషింపనిచో, నిందింపనిచో మళ్లీ సంపదను పొందుతాడు. రాజుయొక్క రాజ్యమందు కానీ, కొలువులోకానీ ఉన్న నేర్పరి ప్రత్యక్షంగాకాని, పరోక్షంగాకాణి రాజుగుణాలనే చెప్పాలి. (దోషాలు చెప్పరాదు) (40,41)

రాజును బలవంతంగా లొంగదీసుకోవాలనుకొనే మంత్రి ఎంతో కాలం ఆ పదవిలో నిలవడు. అతని ప్రాణాలకు కూడ ముప్పు కలుగుతుంది. (42)

ఎప్పుడైనా తన శ్రేయస్సుకు భంగం కలిగే పక్షంలో రాజుతో ఇతరులను కలవనీయరాదు. సంవాదం చేయనీయరాదు. యోగ్యవిషయాల్లో/స్థలాల్లో రాజుకు తన చాతుర్యాన్ని చూపాలి. (43)

తమ అబద్ధాలు బయటపెట్టేవారిని రాజులు దూషిస్తారు. పండితుల మనుకొనే వారిని కూడా అలాగే అవమానిస్తారు. (31)

నేను శూరుడను అని గర్వపడరాదు. బుద్ధి మంతుడననీ (తెలివిగలవాడననీ) విఱ్ఱవీగరాదు. రాజుకు ప్రియమాచరించి అతనికి ఇష్టుడు కావాలి. అపుడే భోగశాలి అవుతాడు. (32)

ఒకసారి రాజుగారి అనుగ్రహంవల్ల పొందలేని(అంతులేని) ఐశ్వర్యం పొందితే ఆ తరువాత రాజుగారి ప్రియ హితాల పట్ల అప్రమత్తుడై ఉండాలి. (33)

ఎవని కోసం చాలా కష్టం కలిగిస్తుందో, ఎవని అనుగ్రహం మహాఫలితాన్నిస్తుందో వానికి ఎంత తెలివిగలవాడైనా మనసులో కూడా కీడు తలపకూడదు. (34)

రాజు దగ్గర పెదవులు కొరకరాదు. చేతులు చాచరాదు. మోకాళ్లు చాచుకొని కూర్చోరాదు. సాగదీసి మాట్లాడరాదు. ఆవులింత/అపానవాయు విసర్జనంగాని, మాటలుగాని, నిష్ఠీవనంగాని(ఉమ్మివేయడం) ఇతరులకు తెలియకుండా మెల్లగా చెయ్యాలి. (35)

ఇతరసేవకు లెవరయినా నవ్వులపాలవు తున్నపుడు ఎక్కుడ సంతోష పడరాదు. పిచ్చి వానివలె నవ్వరాదు. అతిధైర్యంతో ప్రవర్తింపరాదు. అలా ఉంటేనే

గౌరవం పొందుతాడు. సంతోషాన్నికూడ మృదువైన చిరునవ్వుతో ప్రదర్శించాలి. (36,37)

లాభం కలిగితే పొంగిపోకుండా, అవమానం కలిగితే కుంగిపోకుండా నిత్యమూ ఏకాగ్రతతో(రాజసేవలో) ఉండేవాడు రాజసభలో చిరకాలం ఉంటాడు. (38)

రాజును కాని, రాజకుమారుని కాని సదా ప్రశంసించే వాడు మంత్రియో, ఆస్థానపండితుడో అయి రాజుకు ప్రియుడై చిరకాలం రాజసభలో మనగలుగుతాడు. (39)

మొదట రాజుచే స్వీకరింపబడిన మంత్రి అకారణం గానే బహిష్కరింపబడినా, కారాగారమం దుంచబడినా ఆ మంత్రి రాజును ద్వేషింపనిచో, నిందింపనిచో మళ్లీ సంపదను పొందుతాడు. రాజుయొక్క రాజ్యమందు కానీ, కొలువులోకానీ ఉన్న నేర్పరి ప్రత్యక్షంగాకాని, పరోక్షంగాకాని రాజుగుణాలనే చెప్పాలి. (దోషాలు చెప్పరాదు) (40,41)

రాజును బలవంతంగా లొంగదీసుకోవాలనుకొనే మంత్రి ఎంతో కాలం ఆ పదవిలో నిలవడు. అతని ప్రాణాలకు కూడ ముప్పు కలుగుతుంది. (42)

ఎప్పుడైనా తన శ్రేయస్సుకు భంగం కలిగే పక్షంలో రాజుతో ఇతరులను కలవనీయరాదు. సంవాదం చేయనీయరాదు. యోగ్యవిషయాల్లో/ స్థలాల్లో రాజుకు తన చాతుర్యాన్ని చూపాలి. (43)

ఉత్సాహవంతుడు, బలవంతుడు, శూరుడూ, సత్యవాదీ అయి మృదుత్వంతో, ఇంద్రియ నిగ్రహంతో రాజును ఎల్లప్పుడూ నీడవలె అనుసరించేవాడు రాజాస్థానంలో చిరకాలం ఉంటాడు. (44)

రాజు ఎవరినయినా ఎక్కడికో పంపాలనుకొన్నపుడు తానై ముందుకువచ్చి 'నే నేమి చేయ గల్గుదును' అని రాజుకు తన ఉత్సాహం తెల్పినవాడు రాజాస్థానంలో చిరకాలం ఉంటాడు. (45)

అంతఃపురకార్యాల్లో కాని, శత్రువులను జయించడం మొదలైన బాహ్యవిషయాల్లో కాని నియుక్తుడై ఎప్పుడూ చలించకుండా, సంశయించకుండా వర్తించేవాడు రాజాస్థానంలో చిరకాలం ఉంటాడు. (46)

సేవకుడు రాచకార్యంమీద ఇతర ప్రదేశాలకు వెళ్లినపుడు ఇంటి దగ్గరనున్న భార్యాపుత్రులను/భోగాలను స్మరింపరాదు. సుఖం కోరుకొనే సేవకుడు కష్టపడి పనిచేస్తే రాజాస్థానంలో చిరకాలం మనగలుగుతాడు. (47)

రాజుతో సమానంగా అతిశయమైన వేషభూషణాలు ధరింపరాదు. రాజుకు మరీ సన్నిహితుడుగా ఉండరాదు. ఎక్కువగా రాజుతో ఆలోచన చేయరాదు. (రహస్యం బయట పెట్టరాదు) ఇలా ఉంటే అతడు రాజుకు ప్రీతిపాత్రు డవుతాడు. (48)

రాజకార్యంలో నియుక్తుడైనవాడు రాజద్రవ్యం కొద్దిగా కూడా ముట్టుకోరాదు. అలా హరిస్తే వాడు బంధనంకాని, మరణంకాని పొందుతాడు. (49)

రాజు వాహనంకాని, వస్త్రంకాని, భూషణంకాని, మరేదైనా కాని ఇస్తే సేవకుడు దానినే నిత్యమీ ధరించాలి. అలా చేస్తే రాజుకు అతడు మిక్కిలి ఇష్టు డవుతాడు. (50)

పాండుకుమారులారా! ఈవిధంగా ప్రయత్నించి మీ మనస్సులను చిక్కబట్టుకొని ఈ సంవత్సరం ఇలా ప్రవర్తించండి. తరువాత మీ రాజ్యం పొంది మీరు యథేచ్ఛగా ప్రవర్తించవచ్చు. (51)

ధర్మరాజు ఇలా అన్నాడు. మహాత్మా! మీకు శుభమగుగాక. మేము ఇపుడు మీ శిక్షణ పొందాము. మా తల్లి కుంతీదేవి, మహాబుద్ధిశాలి విదురుడు తప్ప ఈ విధంగా ఎవరూ చెప్పలేరు. (52)

అని ధౌమ్యుని ధర్మజాదులు ప్రశంసించారు. కుంతిని = తల్లిని, విదురుని = తండ్రిని, ఇంకా ఇద్దరిని దైవాన్ని, స్నేహితుణ్ణి చేర్చాడు తిక్కన ధౌమ్యునిలో. (1-142)

ఈ దుఃఖంనుండి గట్టెక్కటానిని, మా ప్రయాణానికీ, జయానికీ చేయదగిన అనంతరకార్యం మీరు చేయవచ్చును. (53)

వైశంపాయను డిట్లన్నాడు. ధర్మరాజు ఇలా చెప్పగానే బ్రాహ్మణోత్తముడయిన ధౌమ్యుడు ప్రయాణానికి అవసరమైన సర్వమూ యథావిధిగా చేశాడు. (54)

పాండవుల అగ్నిహోత్రాలను ప్రజ్వలింపజేసి సమృద్ధి, వృద్ధి, పృథివీవిజయం కలగాలని(రాజ్యలాభం) సమంత్రకంగా హోమం చేశాడు. (55)

పాండవులు అగ్నిహోత్రాలకూ, బ్రాహ్మణులకూ, తాపసులకూ ప్రదక్షిణం చేసి ద్రౌపదిని ముందు నిలిపి ఆరుగురే పయనమయ్యారు. (56)

వీరులైన పాండవులు వెళ్లిన తరువాత జపపరుడైన ధౌమ్యుడు అగ్నిహోత్రాలు పుచ్చుకొని పాంచాలదేశానికి వెళ్లిపోయాడు. (57)

పూర్వం అనుకున్నట్లుగా ఇంద్రసేనాదులు యాదవులను చేరి రథాలనూ, గుర్రాలనూ రక్షించుకొంటూ భద్రంగా, సుఖంగా ఉన్నారు. (58)

ఇది శ్రీమహాభారతమున విరాటపర్వమున పాండవప్రవేశ పర్వమను

ఉపపర్వమున ధౌమ్యోపదేశము అను నాల్గవ అధ్యాయము. (4)