వైశంపాయనుడిలా అన్నాడు. ఆ రాత్రి గడిచాక, వారణావతంలోని పురజనులందరూ పాండవులను చూడటానికి హడావుడిగా లక్క యింటివద్దకు వచ్చారు. (1)

పిదప అచటి మంటలను ఆర్పుతూ జనులందరూ లక్కయిల్లు, మంత్రి పురోచనుడూ పూర్తిగా తగులబడినట్లు గ్రహించారు. (2)

పాపకర్ముడైన దుర్యోధనునిచే, పాండవుల నాశనానికి లక్క ఇల్లు తగులబెట్టబడింది. ఇది నిజం అంటూ అచట చేరిన పురజనులందరూ ఆక్రోశించారు. (3)

దుర్యోధనుడు, ధృతరాష్ట్రునికి తెలియచేసియే, దాయాదులైన పాండవులను తగులబెట్టాడు. ఇందులో ఎంత మాత్రం సందేహం లేదు. ధృతరాష్ట్రుడు ఈ దుష్కర్మను నిషేధించలేదు. గదా! (4)

ఈ విషయంలో శంతను పుత్రుడు భీష్ముడు కూడా ధర్మాన్ని పాటించలేదు. ద్రోణుడు, విదురుడు, కృపుడు ఇతర కౌరవులు కూడా ధర్మాన్ని పాటించలేదు. (5)

కనుక మనం దుర్మార్గుడైన ధృతరాష్ట్రునకు "నీవు కోరుకొన్నది జరిగింది. పాండవులను తగులబెట్టావు" అని సందేశాన్ని పంపుదాము. (6)

పిదప పాండవుల కోసం అగ్నిశేషాన్ని కదిలించి, పురజనులు తన ఐదుగురు కుమారులతో సహా కాలిపోయిన నిరపరాధను - బోయస్త్రీని - చూశారు. (7)

ఆ గృహాన్ని శుభ్రపరిచే ఖనకుడు సురంగమార్గం ధూళితో పూడ్చివేశాడు. దానిని పురజనులు చూడలేదు. (8)

పిదప ఆ పురజనులు పాండవులు మంత్రి పురోచనుడు అగ్ని ప్రమాదంలో కాలిపోయినట్లు ధృతరాష్ట్రునికి తెలియచేశారు. (9)

ధృతరాష్ట్ర మహారాజు మిక్కిలి అప్రియమైన పాండుపుత్రుల మరణవార్తను విని, మిగుల దుఃఖితుడై ఆక్రోశించాడు. (10)

అయ్యో! వీరులు పాండవులు తల్లితో సహా కాలిపోయారు. కీర్తిశాలి నా సోదరుడు పాండుమహారాజు నేడు మళ్ళీ చనిపోయినట్లు అనిపిస్తోంది. (11)

పురుషులారా! వేగంగా వారణావతనగరానికి వెళ్ళండి. ఆ వీరులను, కుంతిభోజుని కూతురిని గౌరవించండి. (12)

వారందరికీ కులోచితాలూ, శుభప్రదాలూ అయిన పార లౌకికకర్మలను పెద్దపెట్టున జరిపించండి. అక్కడ వారితో పాటు చనిపోయిన వారి మిత్రులందరికీ, తగిన కర్మలు చేయించండి. (13)

ఈ విధంగా జరిగినపుడు పాండవులకు కుంతికి మేలుకోసం ఏమేమికర్మలు చేయించటానికి వీలవుతుందో, వాటినన్నింటినీ ఎంత డబ్బు ఖర్చు అయినా సరే జరిపించండి. అంబికా తనయుడైన ధృతరాష్ట్రుడు ఇలా చెప్పి జ్ఞాతులతో కూడి పాండుపుత్రులందరికీ తిలోదకాలు ఇచ్చాడు. (14,15)

పిదప ధృతరాష్ట్రుడు, అతని పుత్రులు కౌరవులందరూ, భీష్మునితో కలసి గంగానది వద్దకు వెళ్ళారు. వారందరూ మహాత్ములైన పాండవులకు తిలోదకాలివ్వడానికి వెళ్ళారు. వారందరూ ఆభరణాలను కిరీటాదులను విసర్జించారు. ఏకవస్త్రులై దుఃఖంతో గంగ దగ్గరకు చేరారు.

వారందరూ పరమదుఃఖితులై పరిపరివిధాల ఆక్రోశించారు. అయ్యో! కురుశ్రేష్ఠా యుధిష్ఠిరా! అని కొందరు, అయ్యో! భీమా! అంటూ కొందరూ శోకించారు. (16)

మరికొందరు అయ్యో! అర్జునా! అన్నారు. మరికొందరు నకులసహదేవులను గూర్చి శోకించారు. కొందరు దుఃఖితులై కుంతి మరణానికి విలపించారు. అచట చేరిన జనులందరూ పాండవులకు తిలోదకాలిచ్చారు. (17)

పురజనులందరూ పాండవులను గూర్చి రకరకాలుగా దుఃఖించారు. పూర్వాపరాలు తెలిసిన విదురుడు మాత్రం కొంచెంగా శోకించాడు. (18)

పిదప పాండుసుతులు కుంతితో సహా మరణించారని వార్తను విన్న భీష్ముడు మిక్కిలి శోకించాడు. పలువిధాలుగా వారికోసం ఆక్రోశించాడు. అలమటించాడు. భీష్ముడిలా అన్నాడు - భీమసేన ధనంజయులు శీఘ్రంగా తప్పించుకోవాలనుకొంటే, ఆ నివాసాన్ని బద్దలుకొట్టడానికైనా సమర్ఠులే. వారు అలాంటి ఉత్సాహాన్ని చూపించలేదు. పాండవులూ, కుంతి మరణించారని నాకు తోచటం లేదు. అదే జరిగితే ఇంతకంటె చెడ్డవార్త మరొకటి ఉండదు. యుధిష్ఠిరుడు-ధర్మరాజు-విప్రులచే అనేకవిధాలుగా ప్రశంసింపబడ్డాడు. అతడు సత్యవ్రతుడు. ఎప్పుడూ సత్యాన్నే పలికేవాడు. అతడు తనను తాను ధర్మానికి అర్పించుకొన్నాడు. అతనిలో అన్నీ మంచిలక్షణాలే ఉన్నాయి. అటువంటి పాండునందనుడు-యుధిష్ఠిరుడు-ఎలా చనిపోయాడు. తన పట్ల తాను ఏ విధంగా ప్రవర్తిస్తాడో, ఇతరుల విషయంలో కూడా అంత ప్రేమగాను యుధిష్ఠిరుడు ప్రవర్తించేవాడు. అతడు తల్లితో సహా ఎలా చనిపోయాడు. యువరాజుగా అభిషిక్తుడైన యుధిష్ఠిరుడు, సత్య ధర్మాలను పాటిస్తూ తనకీర్తిని, తండ్రికీర్తిని పెంచిపోషించాడు. అటువంటివాడు కాలునిచే చంపబడ్డాడు. యముడెంత చెడ్డవాడు! పాపం! కుంతి బహుకాలం అరణ్యవాసం అనుభవించింది. దుఃఖాలను పొందింది. కేవలం కొడుకుల మీద ప్రేమతో, ఆమె భర్తతో పాటు మరణించకుండా ప్రాణాలను కాపాడుకొన్నది. గొప్ప వంశంలో పుట్టిన కుంతి కొద్దికాలం మాత్రమే భర్తతో సుఖించింది. అటువంటి కుంతి ఏ కోరికలు తీరకుండానే పుత్రులతోపాటు కాలిపోయింది. బలిసిన భుజాలతో అందమైన చేతులతో మేరు పర్వతంలా కన్పించే భీమసేనుడు మరణించాడనే విషయాన్ని నమ్మలేకపోతున్నాను. అర్జునుడు సత్ప్రవర్తన కలవాడు. చురుకుగా చేతుల్ని కదిలించేవాడు. అతడు గొప్ప ఆయుధాల నుపయోగించేవాడు. వినయశీలి రథం నడపడంలో ప్రవీణుడు. ఎంతదూరమైనా ప్రయాణించేవాడు. అతనికి తొట్రుపాటులేదు. గొప్ప అస్త్రాలు తెలిసినవాడు. మహా బలశాలి. ఆ శూరుడు తూర్పుదేశాలవారిని, సౌవీరులను, దక్షిణదేశాల రాజులను జయించి ముల్లోకాల్లో తన పౌరుషాన్ని ప్రకటించాడు. అర్జునుని పుట్టుకతో పాండురాజు, కుంతి పరమానందపడ్డారు. ఆ ఇంద్రసముడైన విజేత అర్జునుడు ఎలా మరణించాడు? ఎద్దుమూపురం వంటి భుజాలతో సింహంలాంటి గంభీరమైన నడవడికతో, శోభించే కవలలు నకులసహదేవులు శత్రుసంహారకులు. అటువంటి వారు ఎలా మరణించారు?

వైశంపాయనుడిలా అన్నాడు. తిలోదకాలిస్తూ, భీష్ముడు చేస్తున్న విలాపాలను విని, విదురుడు దేశకాలాలను గమనించి ఇలా అన్నాడు. బ్రహ్మచర్య నిష్ఠాగరిష్ఠుడా! పురుష శ్రేష్ఠ! నీవు దుఃఖించరాదు. శోకాన్ని విడిచిపెట్టు. పాండవులకు ఏకీడూ రాదు. సమయానికి తగ్గట్టు నేను చేయవలసింది చేశాను. వారి కోసం నీవు తిలోదకాలు ఇవ్వనవసరం లేదు అన్నాడు విదురుడు భీష్మునితో. అప్పుడు భీష్ముడు కొద్దిగా పక్కకు తొలగి, విదురుని పట్టుకొని, ఆనందబాష్పం కారణంగా అస్పష్టమైన తియ్యనిస్వరంతో,కౌరవులు వినకుండా, విదురునితో ఇలా అన్నాడు.

భీష్ముడన్నాడు. నాయనా! మహారథులు పాండుపుత్రులు ఎలా జీవించగల్గారు? పాండవులు మన అదృష్టం కొద్దీ ఎలా పతనాన్నుండి తప్పుకొన్నారు? నాలాంటి వారందరూ మహాపాపభయం నుండి ఎలా తప్పుకోగలిగారు? గరుడుని కారణంగా అతని తల్లి వినత దాస్యాన్నుండి తప్పుకొన్నట్లు నీవల్ల పాండవులు పతనాన్నుండి తప్పుకొన్నారు కదా!

వైశంపాయనుడన్నాడు. కురుశ్రేష్ఠ! జనమేజయా! ఇలా భీష్ముడు అడిగితే ధర్మాత్ముడు, విదురుడు కౌరవులు వినకుండా (ఆశ్చర్యాన్ని కల్గించే పనులు చేసే) భీష్మునితో ఇలా చెప్పాడు.

విదురుడన్నాడు. రాజు ధృతరాష్ట్రుడు, శకుని, దుర్యోధనుడు కలసి పాండవులను నాశనం చెయ్యాలని నిశ్చయించుకొన్నారు. దుర్యోధనుని ఆజ్ఞమేరకు కుమారులతో సహా కుంతిని చంపడానికి లక్కయింటికి నిప్పుపెట్టడానికి పురోచనుడు నియమింపబడ్డాడు. పిదప నేను ఒక ఖనకుని పిలిచి, లక్క ఇంటిలో ఒక సురంగాన్ని తవ్వించి గుహను నిర్మింపచేశాను. దాని ద్వారా పాండవులు, కుంతి బయటకు దాటింపబడ్డారు. వారి విషయంలో శోకింపనవసరం లేదు. శత్రువిమర్దనులైన పాండవులు మహాభయంకరమైన గృహాగ్ని నుండి ఈ ఉపాయంతో రక్షింపబడ్డారు. నీవు శోకించవద్దు. పాండవులు బ్రతికే ఉన్నారు. కాలం పరిపక్వమయ్యే వరకు పాండవులు రహస్యంగా తిరుగుతూ ఉంటారు. సరియైన సమయంలో రాజులందరూ యుధిష్ఠిరుని చూస్తారు.

తల్లితో కూడి ఆర్గురు మహాబలులు పాండవులు, వారణావత నగరం నుండి బయటకు వచ్చి, గంగా నదిని చేరుకొన్నారు. (19)

పాండవులందరూ నావికుల బాహువేగం వల్ల, నదీ ప్రవాహంలోని వేగం వల్ల, గాలి ప్రయాణానికి అనుకూలంగా వీస్తుండటం వల్ల శీఘ్రంగా గంగ ఆవలి గట్టును చేరుకొన్నారు. (20)

తర్వాత వారు పడవను విడిచి పెట్టి, రాత్రి సమయమందే నక్షత్ర సమూహాల వల్ల దిక్కులను తెలుసుకొంటూ దక్షిణ దిక్కునకు ప్రయాణం సాగించారు. (21)

రాజా! పాండవులు ఎంతో శ్రమించి, ఒక దట్టమైన అడవిని సమీపించారు. పిదప వారు మిక్కిలి శ్రమచెంది, దాహంతో నిద్రతో బాధపడుతూ, భీమసేనునితో తిరిగి ఇలా అన్నారు. "ఇంతకన్న కష్టమేముంటుంది? ఈ అరణ్యం చాలా దట్టంగా ఉంది. దిక్కులు కూడ తెలియటం లేదు. ముందుకు ప్రయాణించటానికి సామర్థ్యం సన్నగిల్లింది. (22,23)

దుర్మార్గుడు పురోచనుడు కాలిపోయాడో లేదో తెలియదు. మనం ఎవ్వరికీ తెలియకుండా ఈ శత్రుభయం నుండి ఎలా బయటపడతామో తెలియటం లేదు అన్నారు. (24)

అపుడు ధర్మజుడు భీమసేనా! మాలో నీవే బలవంతుడవు. వాయువు వలె బలశాలివి. నీవు పూర్వం మమ్ములను మోసుకొని పోయినట్లు, ఇప్పుడు కూడా మమ్మల్ని మోసుకొని తీసుకుపోవలసింది" అన్నాడు ధర్మరాజు. (25)

ధర్మరాజు చెప్పిన మాటవిని, మహాబలుడు భీమసేనుడు కుంతిని, ఇతర సోదరులను ఎత్తుకొని మోసుకుంటూ శీఘ్రంగా అరణ్యంలోకి ప్రయాణించాడు. (26)

ఇది శ్రీమహాభారతమున ఆదిపర్వమున జతుగృహపర్వమను ఉపపర్వమున పాండవ వనప్రవేశమను నూట నలువది తొమ్మిదవ అధ్యాయము. (149)

(దాక్షిణాత్య అధికపాఠం 29 శ్లోకాలు కలుపుకొని 55 శ్లోకాలు)