బృహదశ్వుడిలా అన్నాడు -

భర్తమీది ఆసక్తితో ఆ దమయంతి సార్థవాహుని మాటలను విని వారితో కలసి వెళ్ళింది. (1)

దారుణారణ్యంలో పయనిస్తున్న ఆ వ్యాపారులు కొన్ని రోజుల తర్వాత పద్మపరిమళాలతో, రకరకాల పుష్పాలతో, నానావిధపక్షులతో కూడిన మంగళకరమైన ఒక పెద్ద చెఱువును చూశారు. (2,3)

స్వచ్ఛమై, మనోహరమైన చల్లని తీయని ఆ తటాకోదకము అలసిపోయిన ఆ వ్యాపారులకు అచట కొంతసేపు ఆగాలనే కోరకను కల్గించింది. (4)

సార్థవాహులందరూ తమ మనోభావాలకు అనుకూలంగా ఆ చెరువు పడమటి ఒడ్డునకు చేరి అచటనే విశ్రమించారు. (5)

అలసిపోయిన ఆ వ్యాపారులంతా గాఢ నిద్రలోనున్న అర్థరాత్రివేళ ఏనుగుల గుంపొకటి ఆ చెరువు నీరు త్రాగడానికై వచ్చి, ఏనుగులమదస్రావంతో కలుషితమైన ఆ జలాన్ని చూచి, ఆ సమీపంలోనే ఉన్న సార్థవాహసమూహానికి సంబంధించిన ఏనుగుల గుంపును చూసింది. (6,7)

మదించిన ఆ అడవిఏనుగులు, వ్యాపారుల ఏనుగులను చూసి, వాటిని చంపాలనే కోర్కెతో వెనువెంటనే వాటిపైకి ఉరికాయి. (8)

అతివేగంగా విరుచుకుపడ్డ ఆ అడవిఏనుగుల గుంపు కొండశిఖరాలు విరిగి క్రిందపడుతున్నట్లు భరింపరాని దయింది. (9)

ఎదురు తిరగటానికి స్పందించిన వ్యాపారుల ఏనుగులకు అడవి ఏనుగులు దారిలేకుండా చేశాయి. సరోవరతీరాన దారికడ్డంగా సార్థవాహసమూహం పరుండి నిద్రిస్తోంది. (10)

నిద్రించేవారు మేల్కొనేలోపలే వారినందరినీ త్రొక్కివేస్తుంటే వారంతా హాహాకారాలు చేశారు. (11)

నిద్రమత్తులో అడవిపొదలను దాటుతూ, పరుగెడుతున్న ఆ సార్థవాహులలో కొందరు అడవి ఏనుగుల కాళ్ళక్రిందపడి నలిగి మరణించారు. మరికొందరు ఆ ఏనుగులతొండాలకు చిక్కి చనిపోయారు. ఇంకొందరు ఆ ఏనుగుల దంతపు పోట్లకు మరణించారు. (12)

ఆ అడవి ఏనుగుల విజృభణ వల్ల సార్థవాహులకు సంబంధించిన ఒంటెలు, గుర్రాలు, పదాతిజనాలు భయంతో పరుగులు తీస్తూ ఒకరినొకరు తగిలి మరణించారు. ప్రాణరక్షణకై చెట్లెక్కిన వారిలో కొందరు తొందరలో ఎగుడు దిగుడుగానున్న వృక్షాలమీద నుండి పడిపోయారు. (13,14)

ధర్మరాజా! ఈ ప్రకారంగా ఆ అడవిఏనుగుల ఆక్రమణతో సర్వవస్తుసమృద్ధమైన ఆ వ్యాపారుల సమూహమంతా సర్వనాశనమయింది. (15)

ఈ విధ్వంసకాండకు భయపడిన సార్థవాహులు ముల్లోకాలు భయపడేలా పెడబొబ్బలు పెట్టారు. చెల్లాచెదరైన రత్నరాసులకాంతి పైకెగసి మంటవలె కన్పించి రక్షించండి అని అరుస్తూ పరుగులు తీశారు. రత్నరాసులను వదలి పరుగులెత్తుతున్నారెందుకని కొందరు కేకలువేశారు. (16 1/2)

అవన్నీ ధనరాశులు, రత్నరాశులే! నామాటలు అసత్యాలు కావు. అన్నాడొకడు. (17)

మరొకడు "మళ్ళీ మాటాడుతూ. మీ గురించి ఆలోచించుకోండి" అని ఆక్రోశించాడు. ఈ విధంగా వారంతా భయపడి అరుచుకొంటూ పారిపోయారు. (18)

జరుగుచున్న దారుణమారణకాండకు భయభ్రాంతయైన దమయంతి లేచి విషయాన్నంతా తెలిసికొంది. (19)

మున్నెన్నడు చూడని అతిలోకభయంకరమైన ఆ మారణకాండను చూచి భయవిహ్వలురాలై దమయంతి అక్కడి నుండి లేచింది. ఆ ప్రమాదంలోంచి బ్రతికి బయటపడ్డ వారిలో కొందరు ఈ విధంగా అన్నారు.

'ఈవిధంగా ఎందుకు జరిగింది? ఏ కర్మఫలమిది? యక్షాధిపుడైన మణిభద్రుని మనం పూజింపలేదు. అదేవిధంగా యక్షరాజైన కుబేరుని కూడ మనం పూజించలేదు. విఘ్నకారకులైన దేవతలను ముందుగా పూజించలేదు.

ఈ విపరీతాలన్నీ శకునాలఫలాలేనేమో! గ్రహాల విపరీత గమనమే లేకుంటే ఈవిధంగా జరుగదు. (20-24)

మరికొందరీ విధంగా భావిస్తున్నారు. ఉన్మాదిని వలె కనిపిస్తూ వికృతరూపమూ అమానుషరూపమూ గల ఈ స్త్రీ మనగుంపు వద్దకు చేరింది. ఈ జరిగిన దారుణమంతా ఆమె మాయయేనేమో! - అని. (25,26)

ఆమె నిజంగా రాక్షసియా! భయంకరమైన యక్షిణీపిశాచమా! జరిగిన ఈ పాపకృత్యమంతా ఆమె పనియే! ఇందులో ఆలోచించాల్సిందేమీ లేదు. సార్థవాహసర్వస్వాన్ని నాశనం చేసిన ఆమె కన్పిస్తే కర్రలతో, రాళ్ళతో, పిడికిళ్ళతో కొట్టి చంపుదాం - అని కొందరు అంటున్నారు. (27,28 1/2)

దమయంతి సార్థవాహబృందంలోని వారిమాటలను విని ఒకవైపు సిగ్గు, మరోవైపు భయాన్ని పొంది అడవి వైపు పరుగెత్తింది. జరిగిన దారుణ పాపకృత్యం తనపై పడనున్నట్లు భావించి విలపించింది. (29,30)

ఆహా! చాలా ఆశ్చర్యంగా ఉంది. నాపై విధి దారుణంగా ఉంది. ఎక్కడా మంచి జరగటం లేదు. ఇది ఏకర్మఫలమో? (31)

మనస్సుతోగాని, చేతతోగాని, వాక్కుతోగాని, ఎవరికీ ఏ కొద్దిపాటి చెడునైనా చేయాలని నేను తలచలేదు. ఇదంతా ఏ కర్మఫలమో అని దమయంతి భావించింది. (32)

గతజన్మలో చేసిన మహాపాపం వల్లనే చేయని నేరానికి ఈవిధమైన కూడదీసుకో లేని కష్టాన్ని పొందానని భావించింది. (33)

స్వజనుల చేతిలోనే పరాజయంపొంది తనభర్త రాజ్యాన్ని కోల్పోవటం, భర్తృవియోగాన్ని అనుభవించటం, కన్నబిడ్డలతో వియోగం - ఇవన్నీ పాపఫలితాలే! (34)

అనేకసర్పాలకు నివాసమైన ఈ అరణ్యంలో దిక్కులేని దాననుగా ఉండటం కూడ పాపఫలితమే.

ధర్మరాజా! మరణించగా మిగిలిన సార్థవాహులు, మరునాడు ఆ ప్రదేశాన్నుండి బయలుదేరి ఒకవైపు జరిగిన దారుణ మారణకాండను, మరొకవైపు పోగొట్టుకొన్న తమవారిని మిత్రులను గూర్చి విచారించారు. (35,36)

తానేమైనా పాపం చేశానా అని దమయంతి ఆలోచించింది. నిర్జనారణ్యంలో జనసమూహం ప్రాప్తించడం ఏమిటి? వారంతా గజయూథంతో చచిపోవడం ఏమిటి? నా దురదృష్టం వల్ల ఇదంతా జరిగిందా? ఎపుడో పొందవలసిన దుఃఖం ఇపుడు నాకారణంగా వచ్చి ఉంటుంది. (37,38)

ఏ జివి కూడా, కాలం ప్రాప్తించనిదే మరణించదని పెద్దలు చెప్పగా విన్నాను. అందుకే ఏనుగుల గుంపుచే నేను చనిపోకుండా మిగిలాను. (39)

లోకంలో మానవుల విషయంలో దైవకృతం కానిది ఏకొంచెం కూడ లేదు. పసితనంలో కూడ ఏ కొద్దిపాపమూ మనసా, వాచా, కర్మణా నేను చేసి యుండలేదే! నేనెందుకు ఇంతటి దుఃఖాన్ని పొందాను? (40 1/2)

నా స్వయంవరానికి వచ్చిన లోకపాలురను నేను తిరస్కరించి నలుని చేసుకొన్నాను గదా! బహుశః దేవతల ప్రభావంచేతనే ఇలా జరిగిందా?

ఈవిధంగా తనమనస్సులో భావించుకొని, తనలో తానే మాట్లాడుకొంటూనే ఏడుస్తూ బాధపడింది దమయంతి. (41-43)

ధర్మరాజా! మరణించగా మిగిలిన కొందరితోను, వేదపారగులైన బ్రాహ్మణులతోను కలసి శరత్కాలపు చంద్రలేఖవలె నడుస్తూనే సాయంసమయానికి సత్యదర్శియైన సుబాహుని యొక్క పురం చేరింది. (44,45)

సగం చీరనే ధరించిన దమయంతి వారితోబాటు ఆ పట్టణంలో ప్రవేశించింది. మనసు చెదరి కృశించి, విడివడిన జుట్టుతో, స్నానం లేకుండా అక్కడకు చేరింది. (46)

పిచ్చెక్కిన దానిలా పురంలోకి వెళుతున్న ఆమెను చేదిరాజపురవాసులు చూశారు. పల్లెటూరి పిల్లలు ఉత్సాహంతో ఆమెను చుట్టుముట్టారు. అలాగే ఆమె రాజగృహం వరకు వచ్చింది. (47,48)

జనంచే చుట్టబడిన దమయంతిని మేడపైనుండి రాజమాత చూసి పరిచారికతో ఇలా అన్నది - "వెళ్ళు, ఆమెను నా దగ్గరకు తీసికొనిరా! (49)

ఈమె శరణార్థిని. ప్రజలవలన ఇబ్బందిపడుతోంది. ఈమె రూపాన్ని చూస్తుంటే నా ఇల్లంతా వెలుగు నింపుతుందనిపిస్తోంది. (50)

ఉన్మత్తవేషంతో ఉన్న ఆమె లక్ష్మి వలె విశాలమైన కనులు కలది. దాది మూగి ఉన్న జనులను వారించి దమయంతిని మేడపైకి తీసికొని పోయింది. రాజమాత ఆశ్చర్యంతో దమయంతి నిలా అడిగింది. (51,52)

'మబుల్లో మెరుపులా ప్రకాశిస్తున్నావు. ఎవ్వరిదానవో తెల్పు. అలంకారాలు లేకున్నా నీరూపం దివ్యంగా ఉంది. దివ్యతేజోవతీ! నిస్సహాయ స్థితిలో కూడా నీవెవ్వరికీ భయపడటం లేదు. (53 1/2)

రాజమాత మాటలను విని దమయంతి ఇలా పలికింది. (54)

భర్తనే అనుసరించుకొనియుండే మనుష్యస్త్రీగా నన్ను గ్రహించు. సైరంధ్రీజాతి సంపన్నను. స్వేచ్ఛగా నివసిస్తాను. (55)

అసంఖ్యాక సుగుణాలు కలిగిన నాభర్త ఫలాలు, కందమూలాలు తినే నన్ను ఎల్లప్పుడు అనుసరించే ఉంటాడు. సాయంకాలానికి నేనూ గృహం చేరుతాను. (56)

నేను కూడ నాభర్తయంది భక్తికల్గి, ఆ వీరుని నీడవలె అనుసరిస్తాను. విధివశాన నాభర్త జూదమాడవలసి వచ్చింది. (57)

ఆ జూదంలో నాభర్త ఓడిపోయాడు. కట్టుబట్టలతో వనవాసానికి ఒంటరిగా వెళ్లాడు. ఆ స్థితిలో మనస్సు చెడి ఉన్మాదివలెనున్న నాభర్తను ఊరడిస్తూ నేను కూడ అరణ్యానికి వచ్చాను. వీరుడైన నాభర్త ఒకనాడు ఏ కారణం వల్లనో వనమందు (58,59)

ఆకలితో వికలమనస్కుడైన నాభర్త శరీరం మీది బట్టను కూడా వదిలేశాడు. దిగంబరుడైన ఆ ఉన్మాదిని అనుసరించివెళ్తూ అనేకరాత్రులు నిద్రలేని దాననయ్యాను. ఆ విధంగా కొన్ని రోజులు గడచిన తర్వాత, నాచీరలో సగం చింపుకొని ఏ తప్పుచేయని నన్ను నిద్రిస్తోంటే వదిలేసి వెళ్ళాడు. ఆ విధంగా వెళ్ళిన భర్తను వెదుక్కుంటూ రాత్రింబవళ్ళు దుఃఖంతో దహించుకుపోతున్నాను. (60-62)

బ్రహ్మ వంటి నాప్రియుడు కనపడలేదు - అమరవంద్యుడైన నాప్రాణేశ్వరుని పొందలేకపోతున్నాను. (63)

నీరు నిండిన కనులతో విలపిస్తున్న దమయంతిని చూసి, రాజమాత జాలితో ఈవిధంగా అంది.

కళ్యాణీ! నీవిక్కడే ఉండు. నీవంటే నాకు ఎంతో ప్రీతి కలిగింది. నా మనుష్యులు నీభర్తను వెదుకుతారు. (64,65)

లేదా అతడే అటూ ఇటూ తిరుగుతూ, ఇచ్చటకు రావచ్చు. ఇక్కడనే ఉండి నీభర్తను నీవు పొందవచ్చు. (66)

రాజమాత పల్కులను విన్న దమయంతి ఇలా అన్నది. 'వీరమాతా! ఒక ఒప్పందంతో నేను మీదగ్గర ఉంటాను. (67)

ఎంగిలి తినను. ఎవరికీ పాదసేవ చేయను. ఇతరపురుషులతో ఎన్నడూ మాట్లాడను. (68)

ఏ పురుషుడైనా నన్ను కోరినట్లయితే వానిని మీరు కఠినంగా శిక్షించాలి. కొన్ని సంధర్భాల్లో అతడు వధ్యుడు కూడ కావాలి. ఇది నా వ్రతం. (69)

నాభర్తను వెదకడానికై బ్రాహ్మణులను నియమించాలి. ఇవి మీకు ఇష్టమైతే నేను మీ దగ్గర ఉండడానికి సందేహం లేదు. (70)

మరొకవిధంగా ఐతే నేనిచట ఉండను, వెంటనే రాజమాత ఎంతగానో సంతోషించి ఇలా పల్కింది. (71)

నీ వ్రతనియమాల ననుసరించి నీవు కోరినట్లుగా అన్నీ చేస్తాను' ఆ తర్వాత రాజమాత తన కుమార్తె సునందతో ఇలా అన్నది - సునందా! ఈమె సైరంధ్రి. దేవరూపిణి. (72,73)

ఈమె నీకు సమాన వయస్కురాలగు సఖి అవుతోంది. ఈమెతో కలసి నీవు ప్రశాంతచిత్తవై సంతోషంగా ఉండు. (74)

అప్పుడు సునంద తన సఖీసమేతంగా దమయంతిని తీసికొని పరమానందంతో తనగృహానికి వచ్చింది. (75)

దమయంతి సునందగృహంలో గౌరవభావంతో మెలగుతోంది. కోరినవన్నీ లభిస్తుంటే ప్రశాంతంగా కాలం గడుపుతోంది. (76)

ఇది శ్రీమహాభారతమున వనపర్వమున నలోపాఖ్యానపర్వమను ఉపపర్వమున దమయంతీ చేదిరాజగృహవాసమను అరువది యైదవ అధ్యాయము. (65)